Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

G eografik  alohidalanish 
yirik  daryolar,  baland  to g 'lar  va 
boshqa  to 'siq lar  orqali  ro 'y   beradi  (43-rasm ).
Biologik  alohidalanish 
esa  tu r  ichidagi  individlarning  o'zaro 
chatishm asligiga  olib  keladi.
Ekologik  alohidalanish 
bir tu r  doirasidagi  organizm larning  har 
xil  vaqtdagi jinsiy  faolligi  va jinsiy  yetilishi  bilan  aloqador.
1932  1940  1948  1954  yillar
42-rasm. 
Populyatsiya  to'Iqini
98

---

V F T T I S C n
^APON
MANJI R
43-rasm.  G eograflk  alohidalanish.  Qirg‘ovul  kenja  turlari.
Etiologik  alohidalanish 
hayvonlarning  xatti-harakati  bilan 
aloqador.  Ba’zi  qushlarning  o ‘ziga  xos  sayrashi,  urg'ochisini 
o ‘ziga  jalb  qilishi  bir-biridan  farq  qilishi  bunga  yorqin  misoldir.
A lohidalanishning  turli  shakllari  uzoq  m uddat  davom ida  har 
xil  allellarga  ega  organizm larning  erkin  chatishishini  b artaraf 
etadi.  Bu  esa  o ‘z  navbatida  alohidalashgan  organizm   guruhlarini 
bir-b iridan  farq  qilishga,  yangi  populyatsiyalarning  paydo 
bo'lishiga  ohb  keladi  Tabiiy  tanlanishdan  farqli  o'iaroq,  yuqorida 
bayon  etilgan  evolutsiyaning  b o sh lan g 'ic h   omillari  m a ’lum  
yo'nalishga  ega  bo'lm aydi.
99

---

1.  A tro fim izn i  o 'ra b   tu rg a n   ta b ia t,  undagi  o 'sim lik larj 
hayvonlar  va  boshqa  tirik  m avjudotlarning  xilma-xilligi,  kelib 
chiqishi  haqida odam lar eram izdan  oldin  ham ,  keyin  ham  bir qanH 
cha  tush un cha,  g‘oyalarni  ilgari  surganlar.  Bu  sohada  ayniqs 
sharq,  yunon,  M arkaziy  Osiyo,  Yevropa  tabiatshunos  olimlarining] 
fikr-m ulohazalari  m uhim   o 'rin   egallagan.  O rganik  olam ning  evo-H 
lutsiyasi  haqida  dastlab J.  B.  Lam ark ta ’lim ot yaratdi.  Lekin  u evo-4 
lutsiyaning  harakatlanuvchi  kuchlarini  aniq  ta ’riflab  bera  olmadiJ
2.
  D arvin  birinchi  b o'lib  organik  olam ning  tarixiy ja ra y o n d ^  
o'zgarishinigina  em as,balki  shu  bilan  bir  qatorda  organizmlardagi 
m oslanishlarning  paydo  bo 'lish  sabablarini  ilmiy  asosda  tushunn 
tirib  berdi.  U  evolutsiyaning  harakatlantiruvchi  kuchlari  —  o'zga-J 
ruvchanlik,  irsiyat,  yashash  uchun  kurash  va  tanlanish  ekanligini] 
e ’tiro f etdi.
3.  D arvin  yashagan  davrda  biologiyaning  b a ’zi  bir  sohalari] 
hali  rivojlanm agan  edi.  Shuning  oqibatida  evolutsion  nazariya 
keyinchalik  genetika,  ekologiya  va  boshqa  fanlarning  yutuqlari 
zam irida  yangicha  talqin  qilindi.  O qibatda  evolutsiyaning  sintetik 
nazariyasi  yaratildi.  Bu  nazariya  turlar  tabiatda  qanday  paydo | 
bo'lishi  m um kinligini  atroflicha  tush untirib  berdi.
4.  H ozirgi  paytda  organik  olam   evolutsiyasi  shartli  ravishda] 
m ikroevolutsiya  va  makroevolutsiyaga  ajratiladi.
5.  M ikroevolutsiya  —  tu r  doirasida  ro 'y   beradigan  evolutsion] 
jarayondir.  Bunda  evolutsiyaning  boshlang'ich  m ateriali  m uta­
tsiya,  kom binativ  o'zgaruvchanlik,  evolutsiyaning  boshlang'ich 
birligi  —  populyatsiya,  evolutsiyaning  boshlang'ich  hodisasi  — 
m utatsion  jarayon,  evolutsiyaning  boshlang'ich  om illari  —  alohi­
dalanish,  migratsiya,  populyatsiya  to 'lq in i,  genlar  dreyfi,  tabiiy 
tanlanish  m uhim   rol  o'ynaydi.
6
.  T abiatda  yangi  turlarning  paydo  b o'lishi  ekologik,  fizi- 
ologik-biokim yoviy,  genetik,  alohidalanish,  duragaylash,  poliploi- 
diya  yo'nalishlari  bilan  am alga  oshadi.
7.  B archa  o'sim lik,  hayvon  va  boshqa  organizm   turlari 
o'zlarin ing   yashab  turgan  m uhitiga  m oslashgan.  Bu  moslanish 
tarixiy  jarayonda  irsiy  o'zgaruvchanlik  yashash  uchun  kurash, 
tabiiy  tanlanish  tufayli  paydo  bo'lgan.  O rganizm lardagi  h ar  q an ­
day  m oslanish  m utlaq  bo'lm ay,  nisbiy  xarakterga  ega.