Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

E.  A   va  С   jav o b la r  t o ‘g ‘ri.
5.  Z am b u ru g‘lar  va  bakteriyalar  b io g e o ts e n o z n in g   q a n d a y   tarkibiy 
qismiga  kiradi?
A.  P rodutsentlar;
B.  K on su m en tair;
C.  R ed utsentlar;
D .  H a m m a   jav o b la r  t o ‘g ‘ri;
E.  A   va  В  javob lar  t o ‘g ‘ri.
IV. 
6 7 —68-rasm larni  o ‘rganib  chiqing  va  ularga  izoh  bering. 
27-jadvalni  t o ‘ldiring.
27-jadval
Biotsenozning  asosiy 
tarkibiy  qismiari
Ularning  izohlari 
(misollar  bilan)
1
.
2
.
3.
1 8 9

---

3 1 -§ .  BIOGEOTSENOZLAR  VA  ULARNING 
XUSUSIYATLARI.  OZIQ  ZANJIRLARI  VA 
EKOLOGIK  PIRAMIDALAR
Bitta  um um iy  arealda  yashaydigan  h ar  xil  turlarning  popu- 
lyatsiyalari 
ekologik  jamoani
  tashkil  etadi.  Tirik  organizmlar 
boshqa  organizm lar  va  o ‘lik  tabiatning  ta ’sirida  b o iis h i  bilan 
birga,  o ‘z  navbatida,  o ‘zlari  ham   ularga  ta ’sir  ko'rsatadi.
Bir-biri  bilan  va  atro f-m u h it  bilan  o ‘zaro  munosabatda 
b o ig a n   organizm larning  populyatsiyalari 
biogeotsenozlar
  deb  ata- 
ladi.  B oshqacha  qilib  aytganda  biogeotsenoz  —  bir-biriga  bogiiq 
biotik  va  abiotik  tarkibiy  qism lardan  iborat  kom pleks  joylashgan 
yer  yuzasining  bir  qismidir.
B iogeotsenozning  biotik  qism i  m ikroorganizm lar,  o ‘simlik va 
hayvonlardan  tashkil  topadi  va 
biotsenoz
  deb  ataladi.  Biotsenoz 
o ‘sim liklar  (fitotsenoz),  hayvonlar  (zootsenoz)  va  mikroorga- 
nizm lardan  (m ikrobiotsenoz)  tashkil  topadi.  Biogeotsenozning 
abiotik  qism   (66-rasm )  m a ’Ium  iqlim  sharoitiga  ega  boigan 
quruqlik  yoki  suv  havzasining  bir  qism idir  va 
ekotop
  deb  ataladi. 
E kotop 
atmosfera
  (klim atotop)  va 
tuproq
  (edafotop)  omillardan 
tashkil  topadi.
B iogeotsenoz  tu sh u n ch asi  1940-yilda  ak ad em ik   V.  N. 
Sukachev  to m o n id an   taklif  qilingan.  Biogeotsenozlar;  1) 
turlar 
xilma-xilligi;  2)
  h ar  bir  turdagi 
individlar  zichligi;
  3) 
biomassa 
(biogeotsenozdagi  organik  m oddaning  um um iy  m iqdori)  kabi 
k o ‘rsatkichlar  bilan  ta'riflanadi.
B iogeotsenozdagi  hayot  jarayonlarini  tashqaridan  keladigan 
energiya  ta ’m inlagani  uchun  uni  ochiq,  m uvozanat  holatidagi, 
o ‘z - o ‘zini 
idora  qila  oladigan  sistema
  deyiladi.
Biogeotsenozning  turg ‘unligini  m oddalarning  davriy  aylanishi 
( o iik   tab iatd an   tirik  tabiatga,  tirik tabiatdan  esa  o i i k  tabiatga tin- 
m asdan  aylanishi)  orqali  t a ’m inlanadi.  Bunda  energiya  manbayi 
Q uyosh  hisoblanadi,  uning  energiyasi  davriy  aylanish  jarayonida 
kimyoviy  b o g ia r  energiyasiga,  keyin  esa  m exanik  va  issiqlik 
energiyasiga  aylanadi.
B iogeo tseno zd a 
h am m a 
o rg a n iz m la r  oziqlanishiga  va 
energiya  qabul  qilishiga  qarab  ikki  guruhga  b o iin a d i 
autotrqflarwa 
geterotroflar.  Autotroflar
  asosan  o ‘sim liklardan  tashkil  topgan 
b o iib ,  ular  fotosintez  tufayli  Q uyosh  energiyasini  o ‘zlashtirib, 
oddiy  anorganik  birikm alardan  m urakkab  organik  birikmalarni 
sintezlaydi. 
Geterotroflarga
  hayvonlar,  odam lar,  zam burugiar,
190

---

BIOGEOTSENOZ
EKOTOR
TTTROQ 
, 
/EDAFATOR
O-SEVILIKLAR
\
11
(FITOTSENOZ) 
(BIOTSENOZi 
(ZOOTSENOZ)
MIKROORGANIZA-ILAR
(IVIIKROBIOTSENOZ)