Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

P o p u ly a tsiy a   in d iv id la r in in g  
zichligi,  tug'iluvchanligi,  o ‘limi, 
yoshi
  va 
jin siy   tarkibi,  egallagan  jo y i
  kabi  sta tistik   b e lg ila r   b ila n  
ta’riflanadi.
Populyatsiyaning  zichligi 
—  m a ’Ium  m aydon  yoki  hajm 
birligida  individlar  soni  yoki  biom assa  bilan  o ‘lchanadi.  M asalan, 
1  ga  da  100  daraxt,  1  ga  hovuzda  10000  ta  baliq  yoki  1000  kg 
baliq,  1  h tr  suvda  1  m ln  bakteriya  va  hokazo.  Populyatsiya  ind i­
vidlarining  soni  har  xil  b o iis h i  m um kin.  Lekin  individlar  soni 
ma’Ium  chegaradan  kam ayib  ketsa,  populyatsiya  ham   asta-sekin 
yo‘qolib  ketishi  m um kin.
Populyatsiyaning  m uhim   k o ‘rsatkichlaridan  biri  sonining 
0
‘zgarishidir.  Bu  k o ‘rsatkich  m a ’Ium  vaqt  davom ida  tu g ‘ilish  va 
0
‘lishning  m iqdori  bilan  o ic h a n a d i.  Bu  tu sh u n ch a  odam lar  po- 
pulyatsiyasining  dem ografik  analizida  keng  ishlatiladi.  Popu- 
lyatsiyalarning  soni  m avsum iy va  yillar davom ida  davriy  o ‘zgarishi 
mumkin.  M asalan,  bizning  sharoitda  yozning  issiq  kunlarida 
yuqumli  ichak  kasalliklarini  q o ‘zg‘atuvchi  bakteriyalar  va  gijjalar 
sonining  keskin  ortib  ketishi  kasalliklarning  keng  tarqalishiga 
sabab  boiadi.  Baqalar,  qurbaqalar,  dala  sichqonlari,  chigirtkalar 
sonining  m a ’Ium  yillarda  davriy  o ‘zgarishi  aniqlangan.
Davriy  o ‘zgarishlarni  o ‘rganish  anch a  qiyin,  chunki  buning 
uchun  bir  necha  yillar  davom ida  kuzatishlar  olib  borish  talab  qili- 
nadi.  K o'p  holatlarda  davriy  o ‘zgarishlarni  laboratoriya  sharoitida 
modellashtirish  m um kin.  Yetarli  m a ’lum otlarni  qisqa  hayot  sikli- 
ga  ega  hayvonlarni  (drozofilalar,  sichqonlar,  kalam ushlar)  labora­
toriya  sharoitida  h ar  xil  om illarni  ta ’sir  ettirib  olish  m um kin.
181

---

Populyatsiyaning  holatiga  ovqatning  m iqdori  katta  ta’sir 
k o ‘rsatishi  Viskonsiya  universiteti  olim larining  sichqonlar  ustida 
o ‘tkazilgan  oddiy  tajribalarida  aniqlandi.
S ichqonlar  yashagan  uyda  ularga  h ar  kuni  bir  xil  miqdorda 
don  berib  turilganida  a w a l  populyatsiya  soni  ortib  boradi. 
Populyatsiya  individlari  sonining  ortishi  ularga  ovqat  yetish­
masligiga  olib  keladi,  natijada  ayrim   sichqonlar  boshqa  joyga 
ketishga  (em igratsiya)  m ajbur  b o ‘ladi.  Bu  tajribadan  ovqatning 
sichqonlar  ko'payishini  cheklovchi  om il  b o iish i,  emigratsiyaning 
ortib  borishi  ham   populyatsiyaning  m uvozanatini  saqlovchi  omil 
bo'lishi  yaqqol  ko 'rinib  turibdi  (65-a  rasm).
Ikkinchi  tajribada  boshqacha  sharoitda  o'tkazildi.  Bunda 
sichqonlarning  ovqati  yetarli  m iqdorda,  lekin  ularning  boshqa 
joylarga  ketib  qolishiga  y o ‘l  q o ‘yilmaydi.  N atijada  populyatsiya 
kattalashib  borib,  yashash  joyi  torlik  qilib  qoladi,  sichqonlar 
orasida  bir-birini  yeb  q o ‘yish  (kannibalizm ),  bolalariga  g ‘am xo‘r- 
lik  qilm aslik  holati  kuzatiladi,  yosh  sichqonlar  o ‘limi  100  foiz- 
gacha  ortadi  (65-b  rasm ).  Bunday  jarayonlarni  tabiiy  populyat­
siyalarda  ham   kuzatish  m um kin.
Shunday  qilib,  ovqatning  m iqdori  sichqonlar  populyatsiyasi- 
da  tug'iluvchanlik,  em igratsiya,  individlarning  o ‘zaro  munosabat- 
lariga,  um um an  olganda,  populyatsiyaning  soniga  ta ’sir  k o ‘rsatuv- 
chi  om ildir.
Populyatsiya  holatiga  hududiylik  (territoriyaviylik)  xususiyati 
ham   katta  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  H ar  bir  populyatsiya  o ‘zining  yashashi 
va  ko'payishi  uchu n  zaru r  sharoitlarni  ta ’m inlovchi  hududni  (ter- 
ritoriyani)  egallashga  harakat  qiladi.  K o‘p  hayvonlar o ‘zlari  uchun
a)  O V Q A T  VA  SU V   Y ETA R LI
b)  O V Q A T  VA  SU V   Y ETA R LI