Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

Tabiatdagi  mavsumiy  o ‘zgaruvchanlik. 
Tabiatning  eng  ajoyib 
xususiyatlarldan  biri  —  uning  mavsumiy  o'zgaruvchanligidlr.  Yil
172

---

davomida  harorat,  namlik  va  boshqa  ekologik  omillar  davriy 
o ' z g a r u v c h a n l i k k a  
egadir.  Abiotik  ekologik  omillarning  mavsumiy 
o ' z g a r i s h l a r i  
o 'z  navbatida  tirik  organizmlar  hayot  faoliyatiga 
Icatta  ta’sir  ko'rsatadi.  Har xil  regionlarda  hayot  uchun  qulay  davr 
t u r l i c h a  
bo'ladi.  Masalan,  Markaziy  Osiyo  regionida  bu  davr 
6—7  oygacha  davom  etadi.  Bizning  regionda  ham   qishki  tinim 
davri  yaqqol  namoyon  bo'ladi.  Haroratning  pasayishi,  vegetatsiya 
d a v r i n i n g  
tugallanishi  natijasida  ko'pchilik  o'sim liklarda  m od­
d a l a r  
almashinuvi  susayadi,  o'sim liklar  bargini  to'kadi.  Qishki 
tinim  davri  hasharotlarda,  suvda  hamda  quruqiikda  yashovchilar- 
da.  sudralib  yuruvchilarda  va  boshqa  hayvonlarda  kuzatiladi. 
{(.o'pgina  qushlar  issiq  mamlakatlarga  migratsiya  qiladi.
O’simlik  va  hayvonlarning  o'sishi  va  rivojlanishi  kun  uzun­
ligiga  bog’liqdir.  Bu  hodisa 
fotoperiodizm
  deyiladi.
Fotoperiodizm  —
  tirik  organizmlardagi  fiziologik  jarayonlar 
f a o l l i g i n i n g  
yorug'  kun  uzunligiga  boqliqligidir.  Bu  hodisani 
tajribada  o'simlik  va  hayvonlarda  kecha-kunduz  davomida  yori- 
tishni  sun’iy  o'zgartirib  kuzatish  mumkin.  Fotoperiodizm   o'sim - 
liklardagi  fotosintez jarayoniga  ham  bog'liq.
Kun  uzunligining  o'zgarishi  yil  davomida  haroratning  o'zga­
rishiga  ham  bog'liq.  U  tufayli  kun  uzunligi  mavsumiy  o'zgarish­
lar  uchun  belgi  omili  bo'lib  xizmat  qiladi.
Kun  uzunligiga javob  reaksiyasiga  qarab  o'sim liklar  uzun  kun, 
qisqa  kun  va  neytral  o'simliklarga  bo'linadi.  Neytral  o'sim liklar­
ning  gullashi  kun  uzunligiga  bog'liq  emas.
Kun  uzunligi  hayvonlarning  o'sishi  va  rivojlanishiga  ham 
katta  ta'sir  ko'rsatadi.  Masalan,  bizda  ko'p  boqiladigan  ipak  qurti 
qisqa  kunda  yaxshi  rivojlanadi.  Fotoperiodizm  qushlarning, 
sutemizuvchilarning  va  boshqa  hayvonlarning  urchish  davriga, 
ularning  embrional  rivojlanishiga,  tullashiga,  migratsiyasiga,  qish­
ki  uyquga  ketishiga  katta  ta ’sir  ko'rsatadi.
Odam  o'sim lik  va  hayvonlarda  fotoperiodizm  qonuniyatlarini 
o'rganib,  undan  o'zining  amaliy  maqsadlarida  keng  foydalan- 
moqda.  Issiqxonalarda  sabzavot  va  gullarni  yil  davomida  o'stirish 
keng  yo'lga  qo'yilishi,  parrandachilik  fabrikalarida  tovuqlar  tu- 
xumdorligi  oshirilishi  shularga  misoldir.
Bioritm.  Fotoperiodizm  asosida  o'sim lik  va  hayvonlarda  evo­
lutsiya  davomida  maxsus  davriy  takrorlanib  turuvchi  biologik 
ritmlar  paydo  bo'lgan. 
Biologik  ritmlar  —
  biologik  jarayonlar 
jadalligining  davriy  takrorlanuvchi  o'zgarishidir.  Biologik  ritmlar
173

---

kecha-kunduz,  mavsumiy  va  yilUk  b oiishi  mumkin.  Masalan, 
kecha-kunduz  bioritmlariga  o'sim liklarda  fotosintezning  o'zga- 
rishini,  hayvonlarda  harakatning,  gorm onlar  sekretsiyasining, 
hujayra  bo'linishi  tezligining  o'zgarishlarini  misol  qilib  keltirish 
mumkin.  Odamda  ham  nafas  olish  tezligi,  arterial  bosim  va  shun­
ga  o'xshash  jarayonlar  kecha-kunduz  davomida  ritmik  o'zgarib 
turadi.  Bioritmlar  irsiyatga  bog'liq  reaksiyalar  bo'lganligi  sababli 
insonning  m ehnati  va  dam  olish  rejimini  to ’g'ri  uyushtirish  uchun 
uning  mexanizmlarini  yaxshi  bilish  kerak.
Shunday  qilib,  organizmlarning  kecha-kunduz  va  mavsumiy 
o'zgarishlarga  javob  reaksiyalari  ularning  vaqtni  o'lchay  olishini, 
ya’ni  «biologik  soat»ning  mavjudligini  ko'rsatadi.