Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

2-§. O‘rta asrlarda Yevropa davlatlari huquqiy 
 tizimining xususiyatlari 
Fransiyada huquqning asosiy belgilari. Huquqning tipik belgilari  
shakllangan. Huquq manbalarining ko‘pligi yagona milliy huquqiy 
tizimning tashkil etilishiga to‘sqinlik qilgan. 1789-yilgi inqilobga qadar 
fransuz huquqi ko‘p sonli huquqiy tizimlardan iborat bo‘lgan. Ular 
muayyan doiradagi shaxslar yoki hududlarga tarqalgan. 
Huquqning asosiy manbai odat hisoblangan. X asrga kelib 
haqiqatlarning o‘rnini huquqiy odatlar (kutyumlar) egallaydi. Ularga 
rioya qilish nisbatan erkin bo‘lgan. Odatning tan olinishi uchun unga 40-
yil o‘tishi talab etilgan. 
Normandiyada katta kutyum 1255-yilda tuzilgan va sud amaliyotida 
keng foydalanilgan. Shu davrdan boshlab huquqning asosiy yozuvlari 
shakllana boshlanadi. Ular 1253-yilda yozilgan «do‘stga maslahat» 
hamda mashhur, keng tarqalgan odat huquqi to‘plami – 1283-yilgi 
«Bovezi kutyumlari va boshqalar edi. XVI asrda 60 ga yaqin katta va 200 
ga yaqin kichik kutyumlar to‘plamlari tuzilgan.  
Mamlakatda rim huquqi va kanonik huquqi me’yorlari huquq manbai 
hisoblangan. Shahar xartiyalari asosida shakllangan shahar huquqi amal 
qilgan. 

---

 130
Qirollarning qonun hujjatlaridan nizomlar, ordonans (qirol hujjatlari), 
ediktlar, buyruqlar, deklaratsiyalar va boshqalar ham hokimiyat mustah-
kamlanib borishi bilan katta rol o‘ynagan. 
XVIII asrda kodifikatsiya ishlari yuksaladi. Qo‘shimcha huquq 
manbai sifatida parlamentlarning maydonidan ham foydalaniladi. 
Yer huquqi sohasida keyingi davrlarga kelib yerga egalik huquqi 
ancha erkinlashtiriladi. Majburiyat huquqi esa asosan shartnomalar 
asosida kelib chiqqan.  
Oila-nikoh munosabatlari asosan kanonik (diniy) huquq bilan tartibga 
solinardi. XVI–XVII asrlarga kelib nikoh fuqarolik holati dalolatnomasi 
sifatida ham ko‘rila boshlanadi. Oilada ota to‘la hukmron bo‘lib, ota-
onalar farzandlari ustidan hokimiyatga ega bo‘lgan. Ota vasiyat qoldirishi 
mumkin bo‘lib, meros katta o‘g‘ilga o‘tgan. 
Jinoyatlar uchun nazarda tutilgan jazolar ko‘proq yetkazilgan zararni 
qoplashga qaratilgan. XI–XII asrlarga kelib jinoyat huquqining feodal 
belgilari to‘liq namoyon bo‘ladi. Feodal tartibni buzish jinoyat deb 
qaraladi. Davlat markazlashuvi bilan jinoyat huquqi tobora faqat jazo 
qo‘llaniladigan xarakter kasb eta boshlaydi. Og‘ir deb hisoblanuvchi 
jinoyatlar turi ko‘payadi.