Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Ichki ishlar organlari. 1946-yil 4-aprelda SSSR ichki ishlar 
vazirining buyrug‘i bilan shahar uchastka militsionerlari lavozimini 
tugatadigan ko‘rsatma e’lon qilindi. Unda bunday deyiladi: «Militsiyaning 
jamoat tartibini, fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy xavfsizligini ta’minlash 
hamda o‘z vaqtida jinoyatlarning oldini olish ishlarini to‘g‘ri tashkil etish 
uchun shahar militsiya bo‘limining hududi uchastkalarga bo‘linadi, bu 
uchastkalarga xizmat qilish uchastka vakillari zimmasiga yuklatiladi...» 
Uchastka vakillari tartibni saqlash, jinoyatlarni aniqlash, oldini olish va 
xotima berish yuzasidan muntazam ish olib borishlari, uchastkada sodir  
bo‘lgan har bir hodisani bilishlari, jamoatchilik bilan aloqa qilib turishlari, 
fuqarolarni qabul qilishlari va ularning arizalarini ko‘rib chiqishlari, 
pasport rejimiga rioya etilishini tekshirishlari, bezorilik, bolalar 
qarovsizligi hollariga va boshqa salbiy hodisalarga yo‘l qo‘ymasliklari 
kerak edi. 
Shunday qilib, uchastka vakillarining vazifasi tashqi xizmat 
doirasidan chiqib, ma’lum darajada militsiya faoliyatining hamma 
turlarini o‘z ichiga olishi lozim edi.  
Uchastka vakillari jinoyatlarning oldini olishga va ularga chek 
qo‘yishga, jinoyatchilarni aniqlashga asosiy e’tibor berdilar. Ular o‘z 
uchastkasidagi aholi bilan muntazam aloqa qilib borishi, jinoyatchilikka 
qarshi kurashga jamoatchilikni safarbar etishi lozim edi. 
Militsiyaning tashkiliy tuzilishi va uning me’yoriy negizi takomil-
lashib, rivojlanib bordi. 1948-yilda militsiya postlari va patrul xizmatining 
yangi Nizomi kuchga kirdi. Bu Nizomda bir qancha yangi qoidalar ko‘zda 
tutilgan bo‘lib, ilgari kamdan-kam amalga oshiriladigan militsiya patrul 
xizmati endilikda tashqi xizmatning zarur qismiga aylandi. 
1952-yilda to‘plangan tajribaga va Nizomning yangi shartlariga 
asosan postlar va patrul xizmati yangilandi. Postda turuvchi va soqchining 
vazifalari hamda huquqlari belgilab qo‘yildi. Bunda jamoat tartibini, mol-
mulkni, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy xavfsizligini qo‘riqlash, 
transport va piyodalar harakatini nazorat qilish masalalarida militsiya 
idoralariga qo‘yilgan yangi talablar hisobga olindi. 
Transport va piyodalar harakatini tashkil etish ham militsiya 
idoralarining vazifasiga kirgan. Bu vazifa davlat avtomobil inspeksiyasi 
va yo‘l harakatini boshqarish bo‘limlariga (shu bo‘limlar mavjud 

---

 267
joylarda) topshirilgan. Transport hodisalarining sonini kamaytirish, 
yo‘llarda transportlarni harakatlanish imkoniyatini oshirish, shuningdek, 
piyodalar va transport vositalarining oqimini boshqarish ularning asosiy 
vazifalari hisoblangan. 
1948-yilning fevralida O‘zbekiston SSR militsiya idoralarida tergov 
bo‘limlari va bo‘linmalari tuzilgan bo‘lib, ularning vazifalari militsiya 
operativ xodimlari tomonidan qo‘zg‘atilgan jinoiy ishlarni tergov 
qilishdan hisoblangan. 
1953-yil 27-martda SSSR Vazirlar kengashi «Jamoat tartibini 
saqlashni va jinoyatlarga qarshi kurashni kuchaytirish choralari to‘g‘risi-
da» qaror qabul qildi. Shu yil 20-iyulda esa, O‘zbekiston SSR Vazirlar 
kengashi bilan O‘zbekiston Markaziy ijroiya qo‘mitasi «O‘zbekiston 
SSRda jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish va jamoat tartibini 
saqlash choralari to‘g‘risida» qaror qabul qilgan. Ushbu qarorlarda jinoiy 
ishlarga doir tergovni olib borish sifatini yaxshilash, tashqi xizmat va 
jinoyat qidiruv apparatini mustahkamlashga e’tibor qaratilgan. Operativ 
bo‘limlar jinoiy ishlar bo‘yicha tergov olib borishdan ozod qilingan.  
1960-yil yanvarda SSSR Ministrlar Soveti SSSR Ichki ishlar 
vazirligini tugatib, uning vazifalarini ittifoqdosh respublikalar ichki ishlar 
vazirliklariga topshirish to‘g‘risida qaror qabul qilgan. O‘zbekiston SSR 
Oliy Kengashining Rayosati 1962-yil 7-sentabrda O‘zbekiston SSR 
Jamoat tartibini saqlash vazirligini qayta tashkil etish to‘g‘risida farmon 
chiqargan. 
1966-yil 26-iyulda SSSR Oliy Kengashi Rayosatining farmoni bilan 
jamoat tartibini saqlash idoralarining faoliyatiga yagona operativ 
rahbarlikni ta’minlash maqsadida jamoat tartibini saqlash ittifoq-
respublika vazirligi tuzildi. O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining 
Prezidiumi 1966-yil 29-iyuldagi farmoni bilan O‘zbekiston SSR Jamoat 
tartibini saqlash vazirligini O‘zbekiston SSR Jamoat tartibini saqlash 
ittifoq-respublika vazirligiga aylantirdi. 
SSSR Oliy Kengashi Prezidiumi jinoyatchilikka qarshi kurashni 
kuchaytirish, qonuniylikni yanada mustahkamlash hamda jinoiy 
sudlovning demokratik asoslarini kengaytirish maqsadida 1963-yil 6-
apreldagi farmoni bilan jamoat tartibini saqlash idoralariga dastlabki 
tergov yuritish huquqini berdi. Ana shu farmonga muvofiq ravishda 
O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining Prezidiumi 1963-yil 27-aprelda 
«O‘zbekiston SSR jinoyat — protsessual kodeksiga o‘zgartishlar kiritish 
to‘g‘risida» farmon chiqardi. Unda jamoat tartibini saqlash idoralarining 
tergovchilari dastlabki tergov ishlarini olib boradigan jinoyat turlari 
belgilab qo‘yildi. 

---

 268
Tergov ishlarini tashkil etish va unga rahbarlik qilish uchun 
O‘zbekiston SSR Jamoat tartibini saqlash vazirligi tarkibida tergov 
boshqarmasi, jamoat tartibini saqlash viloyat boshqarmalarida, 
Qoraqalpog‘iston Avtonom SSR Jamoat tartibini saqlash vazirligi, 
Toshkent shahar ijroiya komiteti militsiya boshqarmasi va yo‘l militsiya 
bo‘limida esa tergov bo‘limlari tashkil etildi. Shaharlarda, rayonlarda, 
temir yo‘l uchastkalarida tergov bo‘linmalari va tergovchilar guruhlari 
tuzildi. Militsiya idoralaridagi dastlabki tergovni olib borish bilan 
shug‘ullanadigan maxsus tuzilma tugatildi. Dastlabki tergovni olib borish 
militsiya idoralari operativ boshliqlar tarkibiga, shu jumladan uchastka 
vakillariga topshirildi. 
O‘zbekiston SSR Jamoat tartibini saqlash vazirligi idoralarida tergov 
apparatini tashkil etish va uning faoliyati to‘g‘risidagi nizomga muvofiq 
oliy huquqiy ma’lumotga ega bo‘lgan kishilargina tergovchi etib 
tayinlanishi mumkin edi. O‘rta huquqiy ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslar 
istisno tariqasida tergov ishiga jalb qilingan. Shunda ham ular jinoiy 
ishlarni tergov qilish borasida katta tajriba orttirgan bo‘lishi shart edi. Bu 
borada aytish lozimki, 1963-yilga qadar jinoiy ishlarga doir dastlabki 
tergovni prokuratura idoralari olib borgan. 1963-yildan boshlab ichki 
ishlar idoralari huzurida tergov apparati tuzilgan. 
1966-yil 23-iyunda qabul qilingan «Jinoyatchilikka qarshi kurashni 
kuchaytirish choralari to‘g‘risida»gi birgalikda qaror qabul qilingan. 
Militsiya xodimlari davlat va jamoat manfaatlarini, fuqarolarning shaxsi 
va huquqlarini jinoiy xurujlardan himoya qilish chog‘ida o‘z burchini 
bajarib, so‘nggi chora sifatida qurol ishlatishi mumkin bo‘lgan. 
O‘zbekiston SSR Jamoat tartibini saqlash vazirligi tomonidan 1963-
yil oktabrdagi buyruq bilan «Militsiya soqchilik-postlar xizmati Nizomi» 
tasdiqlandi. U xizmatni o‘tashning tashkiliy shakllarini va taktik 
usullarini, tashqi xizmat kuchlarini tashkil etish va ularga rahbarlik qilish 
bilan shug‘ullanuvchi mansabdor shaxslarning vazifalarini, shuningdek 
militsiya soqchilik va postlar naryadlarining vazifalari va huquqlarini 
belgilab bergan. 
Ushbu nizom ko‘chalarda, jamoat to‘planadigan joylarda, temir yo‘l 
transportida, ommaviy tadbirlarni o‘tkazish chog‘ida, tabiiy ofat yuz 
berganda, fuqarolar mudofaasi sharoitida militsiyaning jamoat tartibini 
saqlash xizmatini tashkil etish tartibini mustahkamlagan. Barcha militsiya 
xodimlari soqchilik va postda xizmatni o‘tash chog‘ida, shuningdek 
xizmatdan tashqari vaqtda ham, jinoyatlar va jamoat tartibini buzishning 
oldini olish bo‘yicha o‘z burchini bajarishda unga amal qilishi shart 

---

 269
bo‘lgan. Mazkur nizom faqat tashqi xizmat xodimlarining emas, shu bilan 
birga jinoyat qidiruv, BXSS, Davlat avtomobil nazorati, pasport apparati 
hamda boshqa bo‘linmalar xodimlarining vazifalarini ham tartibga 
solgan.  
Jamoat tartibini saqlash yuzasidan katta shaharlarda militsiyaning 
motorlashtirilgan maxsus qismlari tuzilgan. Bezorilikka qarshi kurashda, 
fuqarolarning salomatligiga xavf soladigan va ularning qadr-qimmatini 
haqoratlaydigan jinoiy harakatlarga chek qo‘yishda militsiya xodimla-
rining huquqlari kengaytirilgan. 
SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining «Jamoat tartibini saqlash 
idoralariga dastlabki tergovni olib borish huquqini berish to‘g‘risida»gi 
1963-yil 6-aprelda chiqargan farmoni ichki ishlar idoralarida tergov 
apparatini tuzishga asos bo‘lgan. Farmonga muvofiq ittifoqdosh respubli-
kalarning jinoyat-protsessual kodekslariga tegishli o‘zgartishlar kiritildi va 
tergov idoralari 1963-yil 1-iyuldan rasmiy ravishda o‘z vazifalarini 
bajarishga kirishgan. 
Tergov bo‘linmalari o‘sha vaqtda militsiya tekshirish bo‘linmalari 
tarkibida tashkil etilgan. Lekin ular tekshirish bo‘limlaridan va prokuratu-
raning tergov apparatidan ham farq qilgan. Xususan, militsiya 
tergovchilariga protsessual mustaqillik, jinoiy ishlar yuzasidan prokuror 
ruxsati va tasdig‘i talab qilinadigan hollardan tashqari barcha hollarda 
o‘zi qaror qabul qilish huquqi berilgan. Militsiya tergovchisi prokuratura 
tergovchisidan farqli ravishda ichki ishlar idoralarida olib borilayotgan 
jinoiy ishlarni tergov qilishda hamkorlikni tezroq tashkil qilgan va xizmat 
imkoniyatlaridan to‘laroq foydalana olgan. 
1970-yilga qadar faqat respublika ichki ishlar vazirligi, viloyat va 
shahar boshqarmalari tarkibida tergov apparati tashkil etilgan. 
Tergovchilar shahar va rayon ichki ishlar bo‘limlari huzurida tergov 
ishlarini olib borishgan. 1970-yildan boshlab shahar va rayon bo‘limlari 
tarkibida ham tergov bo‘limlari va guruhlari tashkil etilgan. 1972-yilda 
transport ichki ishlar boshqarmasida ham tergov apparati tuzilgan. 
Mazkur davrda O‘zbekiston SSRning huquqiy tizimida ham katta 
o‘zgarishlar ro‘y bergan. Turli sohalarga oid huquq manbalari, kodekslar 
ishlab chiqilgan. Jumladan, Jinoyat kodeksi (1959-y.), Jinoyat-protsessual 
kodeksi (1959-y.), Grajdanlik kodeksi (1963-y.), Grajdanlik-protsessual 
kodeksi (1963-y.), Nikoh va oila kodeksi (1969-y.), Yer kodeksi 
(1970-y.), Mehnat qonunlari kodeksi (1971-y.), Suv kodeksi (1972-y.) va 
boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 

---

 270
1977-yil 7-oktabrda SSSRning yangi Konstitutsiyasi, uning asosida 
esa ittifoqdosh va avtonom respublikalarning Konstitutsiyalari ishlab 
chiqilgan va qabul qilingan. 
O‘zbekiston SSRning yangi Konstitutsiyasi 1978-yil 19-aprelda 
respublika Oliy Sovetining navbatdan tashqari to‘qqizinchi chaqiriq VI 
sessiyasida qabul qilindi. Konstitutsiyada davlat hokimiyati, boshqaruv, 
sud va prokuratura idoralari tizimi saqlanib qolgani holda, ularning 
vakolatlari va faoliyatlarining asosiy yo‘nalishlarida ba’zi o‘zgarishlar 
qilingan. Fuqarolarning huquq va erkinliklari ma’lum darajada 
kengaytirilgan.  
Konstitutsiya mazmunidan kelib chiqib, uning asosida «O‘zbekiston 
SSR Oliy Sovetiga saylovlar haqida» (1978-y.), «O‘zbekiston SSR 
Ministrlar Soveti haqida» (1978-y.), «O‘zbekiston SSR Xalq deputatlari 
mahalliy Sovetlariga saylovlar haqida» (1979-y.), «O‘zbekiston SSR Xalq 
deputatlari oblast Soveti haqida» (1980-y.), «Hayvonot dunyosini 
muhofaza qilish va foydalanish haqida» qonunlar va boshqa normativ-
huquqiy hujjatlar qabul qilingan. 
Sovet hokimiyati davri haqida ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston SSR 
boshqa ittifoqdosh respublikalar kabi mustaqil deb e’lon qilingan bo‘lib, 
amalda tom ma’nodagi mustaqil davlat bo‘lmagan. Uning konstitutsiyasi, 
qonunlari, davlat organlari tizimi, fuqarolarning huquq va burchlari va 
boshqalar holatlar SSSRda amalda bo‘lgan siyosiy-huquqiy qurilmalarga 
albatta mos bo‘lishi kerak edi. O‘zbekiston xorijiy davlatlar bilan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar o‘rnatish 
vakolatiga ega bo‘lmasdan, uning taqdiri markazning qo‘lida bo‘lgan. 
1985-yilda boshlangan qayta qurish, demokratiya va oshkoralik 
uchun harakatlar SSSRning tarqab ketishiga va ittifoqdosh respublika-
larning mustaqillikka erishishiga olib keldi. 

---

 271