Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ ɦɭɫɬɚԕɢɥɥɢɤɤɚ ɷɪɢɲɢɲ ɨɫɬɨɧɚɫɢɞɚ. – Ɍ.,
2011. – Ȼ. 147.

---

 274
ton SSR Prezidentidan doimiy e’tibor talab qiladigan vazifadir»
1
. Shu 
bilan birga inson, uning huquq va ehtiyojlari, xalqni ma’naviy 
yuksaltirish, insonni axloqiy va jismoniy takomilga erishtirish Prezident 
faoliyatining markazida turadi. 
O‘zbekistonda ilg‘or demokratik tamoyillar asosida qaror 
toptiriladigan davlatchilikning tamal toshi qo‘yilishidagi tarixiy muhim 
qadam «Mustaqillik Deklaratsiyasi» bo‘ldi. 1990-yil 20-iyun kuni XII 
chaqiriq Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi mazkur parlament majlisi 
arafasida 40 
dan ziyod deputat, doimiy komissiyalarning raislari, 
huquqshunoslar tayyorlagan deklaratsiya matnini ko‘rib, uni moddama-
modda muhokama qilib, bir ovozdan O‘zbekistonning Mustaqillik 
Deklaratsiyasini qabul qildi. Muhim tarixiy ahamiyatga molik mazkur 
hujjatning kirish qismida quyidagi olijanob so‘zlar yozilgan:  
«O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek 
xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy 
an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini 
ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi, O‘zbekistonning kelajagi uchun 
tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalariga, 
umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib, 
O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini 
e’lon qiladi». 
Shuningdek, uning birinchi moddasida: «O‘zbekiston SSRning 
demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha 
tarkibiy qismlarni belgilashda va barcha tashqi munosabatlarda tanho 
hokimligidir», – deb belgilab qo‘yildi.  
Mustaqillik deklaratsiyasining qabul qilinishi O‘zbekistonning 
tamomila yangi konstitutsiyasini tayyorlashga turtki bo‘ldi. Aynan Oliy 
Sovetning ushbu ikkinchi sessiyasida mustaqillik g‘oyalari va 
tamoyillariga tayangan holda davlatimizning yangi konstitutsiyasi ishlab 
chiqilishi lozim, degan xulosaga kelindi. Sessiya Prezident Islom 
Karimov raisligida 64 kishidan iborat konstitutsiyaviy komissiyani tuzish 
to‘g‘risida qaror qabul qildi. Biroq O‘zbekistonda konstitutsiyaviy 
ahamiyatga molik islohotlar Konstitutsiyaviy komissiya tuzilishidan 
ancha avvalroq boshlangan edi. Ma’lumki, 1990-yil 24-martida 
O‘zbekiston Prezidenti lavozimi ta’sis etilishi ana shunday islohotlarning 
dastlabkisi edi. Prezidentlik boshqaruvining ta’sis etilishi «sovetlar» 
hukmron bo‘lgan davlat boshqaruv shakliga barham berib, amalda 
1
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɲɚ ɚɫɚɪ. – Ȼ. 150–156.

---

 275
davlatimizning prezidentlik respublikasi shakliga o‘tishini anglatardi. 
Prezidentlik institutining kiritilishi davlat hokimiyati vakolatlarining 
yangicha taqsimlanishini taqozo etar edi. Shu munosabat bilan ijroiya-
boshqaruv hokimiyatining tizimi takomillashtirildi. Jumladan, 1990-yil 1-
noyabrda «O‘zbekiston SSRda ijroiya va boshqaruv hokimiyatining 
tuzilishini takomillashtirish hamda O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi 
(Asosiy qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida» 
qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga muvofiq, Prezidentlik hokimiyati 
bilan Respublika Ministrlar Soveti birlashtirilib, O‘zbekiston Prezidenti 
huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga aylantirildi. Ijroiya hokimiyat 
Prezident qo‘lida mujassamlashdi. U ham hukumat rahbari, ham davlat 
boshlig‘i bo‘lib qoldi. Navbatdagi konstitutsiyaviy islohot qadami 
viloyatlar, shaharlar va tumanlarda davlat hokimiyatining vakillik hamda 
ijroiya idoralariga rahbarlik qiluvchi hokimlar  lavozimini ta’sis etishdan 
iborat bo‘ldi.  
Ayni vaqtda, 90-yillarning boshlarida Sobiq Markazni saqlab qolish, 
uning mavqeini kuchaytirish yo‘lidagi harakatlar davom ettirildi. Totalitar 
tuzum tarafdorlari jon-jahdlari bilan talvasali urinishlar qildilar. Xususan, 
1991-yil 19–21-avgustda Moskvada davlat to‘ntarishini amalga 
oshirishga harakat qilib ko‘rildi. To‘ntarishni uyushtirgan shaxslar 
mamlakatda boshboshdoqlik va parokandalik avjiga chiqqan paytdan 
foydalanib qolmoqchi bo‘lishdi. Ular markazda hokimiyatni qo‘lga olib, 
Favqulodda holat davlat qo‘mitasi (GKCHP)ni tashkil etdilar. O‘sha 
davrdagi SSSR hududida g‘ayrikonstitutsiyaviy siyosat yurita boshladilar.  
O‘zbekiston rahbariyati bunday g‘alamislik niyatlariga yon bermadi. 
20 avgustda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati, O‘zbekiston 
Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo‘shma 
majlis bo‘ldi. Unda O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li 
o‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. 
Yuzaga kelgan vaziyatni aniq baholab, O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidenti 1991-yil 25-avgustda «Ichki ishlar vazirligi va Davlat 
xavfsizligi komitetini O‘zbekiston SSR yurisdiksiyasiga olish to‘g‘ri-
sida»gi va 1991-yil 29-avgustdagi «KPSSning O‘zbekiston SSR 
hududidagi mulki to‘g‘risida»gi farmonlarni chiqardi. Shunday sharoitda, 
ya’ni markaz va respublikalar o‘rtasidagi munosabatlar tobora 
taranglashib, markaz boshqaruv qobiliyatini yo‘qotgan, har bir mintaqa, 
har bir jumhuriyat o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bir sharoitda tarixiy 
vaziyatni to‘g‘ri baholay bilish qobiliyatiga ega bo‘lgan O‘zbekiston 

---

 276
Respublikasi Prezidenti I. Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va 
unda O‘zbekiston mustaqilligi haqida qonun qabul qilishni talab qildi. 
Chunki har bir jumhuriyatning chinakam teng huquqliligi va mustaqilligi 
ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun 
haqiqiy mustaqillik yo‘lidagi barcha to‘siqlar olib tashlanishi, har bir 
jumhuriyat so‘zda emas, balki amalda tenglar orasida teng bo‘lishi lozim 
edi.  
Ayni shu maqsadlarni ko‘zlab, respublika Oliy Kengashining XII 
chaqiriq navbatdan tashqari sessiyasi 1991-yil 31-avgustda o‘z ishini 
boshladi. O‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida mazkur 
sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etganini alohida ta’kidlash lozim. 
Unda «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida»gi 
hamda «O‘zbekiston Respublikasining davlat bayrog‘i to‘g‘risida»gi 
masalalar kun tartibiga qo‘yildi.  
1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 
navbatdan tashqari VI sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasining davlat 
mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash Bayonoti» e’lon qilindi. «O‘zbe-
kiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish to‘g‘risida» 
qaror va «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari 
to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi.  
Bayonot orqali Oliy Kengash O‘zbekistonning davlat mustaqilligini 
va ozod suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini 
e’lon qildi. Davlat hokimiyatining birdan-bir sohibi deb O‘zbekiston 
Respublikasining ozod mustaqil xalqi tan olindi. Davlat hokimiyatini ham 
bevosita, ham vakillik idoralari tizimi orqali amalga oshirishi 
mustahkamlandi.  
Shuni alohida ta’kidlash joizki, «O‘zbekiston Respublikasining 
davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi qonun g‘oyat katta siyosiy va 
tarixiy ahamiyatga ega. Mazkur qonun asosida O‘zbekistonning huquqiy 
holati tubdan o‘zgardi. U 17 ta moddadan iborat bo‘lib, davlat 
suverenitetining asosiy belgilari mustahkamlandi. Jumladan, qonunning 
dastlabki moddasida O‘zbekiston Respublikasi mustaqil demokratik 
respublika deb e’lon qilindi. Xalq suveren va davlat hokimiyatining 
birdan bir manbai ekanligi, O‘zbekiston Respublikasi to‘la davlat 
hokimiyatiga ega ekanligi, o‘z milliy davlat va ma’muriy hududiy 
tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini mustaqil belgilashi, 
mustaqil tashqi siyosat olib borishi, respublika fuqaroligi joriy tashkil 
etilishi, o‘z davlat ramzlariga ega bo‘lishi, o‘z moddiy va tabiiy 
boyliklarini o‘zi erkin tasarruf etishi, mustaqil pul-kredit tizimiga ega 

---

 277
bo‘lishi kabilar qonunlashtirildi. 1991-yil 30-sentabrda parlament qarori 
bilan ushbu qonunga «Konstitutsiyaviy qonun» maqomi berildi. 
Mustaqil taraqqiyotimizning dastlabki davrlaridan boshlab davlat 
boshqaruv organlari tizimi shakllantirildi, shu maqsadda mustaqil davlat 
organlarini vujudga keltiruvchi farmonlar qabul qilindi. Jumladan, 
«O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligini tuzish to‘g‘risi-
da»gi farmon o‘ta muhim qadam bo‘ldi. 1991-yil 26-sentabrda Prezident 
farmoni asosida O‘zbekiston SSR Davlat xavfsizligi ittifoq-respublika 
komiteti tugatilib, O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati 
tuzildi. Bundan tashqari, «O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy 
faoliyat milliy bankini tashkil etish to‘g‘risida», Oltin, olmos va boshqa 
nodir metallarni chetga chiqarilmasdan respublikaning o‘zida qoldirish va 
ularning zaxiralarini tashkil etish to‘g‘risida, shuningdek, «O‘zbekiston 
Respublikasining Bojxona qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida»gi (1991-
yil 25-oktabr) farmonlar qabul qilindi. «O‘zbekiston Respublikasi Adliya 
vazirligining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi farmon bilan bu 
vazirlikning ittifoq-respublika maqomi tugatilib, mustaqil davlatimizning 
alohida Adliya vazirligiga aylantirildi. Unga mamlakatda huquqiy 
siyosatni shakllantirish va uni o‘tkazishda davlat organlarining faoliyatini 
muvofiqlashtirish vazifasi yuklatildi. «O‘zbekiston Milliy aviakompa-
niyasini tashkil qilish to‘g‘risida» (1992-yil 28-yanvar), «O‘zbekiston 
Respublikasi prokuraturasi organlari to‘g‘risida»gi farmon bilan Prokura-
tura ham faqat respublikaga bo‘ysunuvchi mustaqil idoraga aylantirildi. 
1992-yil 28-fevral farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi Tashqi 
iqtisodiy aloqalar vazirligi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi 
hududida joylashgan chegara qo‘shinlarining bo‘linmalar, harbiy qismlar 
hamda harbiy o‘quv yurtlari, havo hujumidan mudofaa harbiy qismlari, 
kimyoviy qo‘shinlarning harbiy qismlari tegishli farmonlar bilan 
O‘zbekiston yurisdiksiyasiga o‘tkazildi. Ular mamlakatimizning davlat 
suverenitetini himoya qilish, davlat chegaralarini qo‘riqlash va mudofaani 
ta’minlash ishlariga safarbar etildilar. «O‘zbekiston paxtani qayta ishlash 
va paxta mahsulotini sotish davlat aksionerlik assotsiatsiyasini tashkil 
etish to‘g‘risida»gi (1992-yil 7-noyabr) va boshqa farmonlar fikrimizning 
yorqin dalilidir
1
.