Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

2-§. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida  
Germaniyada siyosiy tuzumning o‘zgarishi
Germaniya imperiyasining 1871-yilgi Konstitutsiyasi. 1871-yil 
16-aprelda Ta’sis reyxstagi umumgerman Konstitutsiyasini qabul qildi. 
Unda oldingi davrlarda qabul qilingan barcha huquqiy hujjatlar inobatga 
olingan. 
Imperiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ittifoqchilar davlati hisoblangan. 
Uning tarkibiga qirol va knaz sulolalari boshqaruvidagi 22 ta monarxiya 
va 3 ta erkin shahar kirgan. Germaniyaga qo‘shib olingan Elzas-
Lotaringiya hududi imperiyaga hokim (shtatgelter) tomonidan idora 
etiladigan maxsus imperiya provinsiyasi bo‘lib kiritilgan. 
A’zolarning ayrimlari o‘z Konstitutsiyasi, landtag – vakillik 
muassasalarini saqlab qoladi. Davlat funksiyalarining ma’lum bir qismi, 

---

 207
ya’ni cherkov ishlari, maorif, soliq va ichki biror muhim soha boshqaruvi 
ular hukumatlarning ixtiyorida qoldiriladi. Joylarda xalq vakolatlari tor 
bo‘lib, tabaqa imtiyozlari davom etgan.  
Mayda nemis davlatlarining Prussiya harbiy va iqtisodiy qudratiga 
qaramligi Prussiyaning hukmronligini ta’minlagan. Imperiya boshqa-
ruvida «armiya va qal’alar» bo‘yicha qirol tomonidan tayinlanadigan 
komitet, tor doiradagi davlatlar vakillaridan iborat «tashqi ishlar» komiteti 
tashkil etilgan.  
Ittifoq miqyosida qonun chiqarish huquqi umumimperiya hokimiyati 
imperatori va imperiya kansleri qo‘lida to‘plangan.  Konstitutsiyaga 
binoan federal kengash ikki palatadan, yuqori palata – bundesrat, ya’ni 
ittifoq kengashi hamda quyi palata – reyxstagdan  tuzilgani holda 
qonunchilik vakolatlari unga berilgan. Aynan shu ikki palata oliy 
vakolatli muassasalar hisoblangan. 
Germaniyaga faqat Prussiya qiroligina imperator bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan. Imperator ijroiya hokimiyatni boshqargan va shakllantirgan. 
Uning vakolatlari keng bo‘lib, reyxstag va ittifoq kengashi sessiyalarini 
chaqirish va tarqatish vakolatiga ega bo‘ladi. Imperiya nomidan ish 
ko‘radi. Shuningdek, imperiya qonunlarini ishlab chiqish va e’lon qilish 
ham uning vakolatiga kirgan. Imperatorning mutlaq hokimiyati faqat 
kanslerning kontrassignatura (ma’lum hujjatning kuchga kirishi uchun 
kanslerning imzosi shartligi) huquqi bilan tiyib turilgan. O‘z navbatida 
qatori vakolatlarini, xususan, urush va tinchlik e’lon qilish, shartnomalar 
tuzish, ittifoqda o‘z majburiyatlarini bajarmagan davlatlarga nisbatan jazo 
berish huquqlarini Ittifoq kengashining roziligi bilan amalga oshirgan. 
Ittifoq ministrligi tashkil etilmagan. Ittifoqning yakka ministri 
imperiya kansleri edi. U reyxstag oldida javobgar bo‘lmagan. Imperator 
tomonidan lavozimga tayinlangan va bo‘shatilgan, uning oldida javobgar 
bo‘lgan. Imperiyaning ayrim markaziy idoralariga stats-sekretarlar 
rahbarlik qilgan, ular kanslerning yordamchilari hisoblangan. 
Imperiya kansleri bir vaqtning o‘zida imperiya hukumati bo‘lib, 
qonunlarda uning irodasi mujassamlangan. Imperiya kansleri lavozimida 
Prussiya ministr-prezidenti faoliyat ko‘rsatgan. U bir vaqtning o‘zida 
Prussiya ministrlar kabinetining boshlig‘i ham hisoblangan. XIX asrda 
Germaniyaning eng yirik siyosiy arboblaridan biri Otto fon Bismark bu
mansabni 1862-yildan 1890-yilgacha egallab turgan.  
Kansler bundesratning raisi ham hisoblangan. Yuqori palatada 
ovozlar teng bo‘lib qolganda uning ovozi hal qiluvchi ahamiyatga ega 
bo‘lgan. Bundesratda harbiy masalalar bo‘yicha kelishuvga erishilmay 

---

 208
qolganda kanslerning ovozi asosiy hisoblangan. Bundan tashqari, u 
budjetni to‘ldirish uchun to‘lovlar tayinlash huquqiga ega bo‘lgan. 
Shuningdek, u har yili ittifoq kengashi va reyxstagga xarajatlar haqida 
hisobot taqdim qilishi lozim bo‘lgan.  
Imperator va kansler o‘z faoliyatida bundesratning muhim 
Konstitutsiyaviy vakolatlariga tayangan. 1871-yilgi Konstitutsiyada hatto 
rasman bo‘lsa ham «xalq suvereniteti» prinsipi e’lon qilinmaydi. 
Konstitutsiya hukmron doiralarning monarxning davlat hokimiyati 
haqidagi konservativ tasavvurlari bilan to‘la qarama-qarshiliklarni 
mujassam etgan. Unga binoan imperator nomidan ham ijroiya hokimiyati, 
ham qonun chiqarish hokimiyati amalga oshirilgan. Davlat muassasalari 
va mansabdor shaxslarning vakolatlari ham imperator nomidan 
belgilangan.   
Reyxstag – quyi palata umumiy saylov huquqi asosida va yashirin 
ovoz berish yo‘li bilan 5 yil muddatga saylangan. Lekin, amalda quyi 
darajadagi harbiy xizmatchilar, mulksiz kambag‘allar va ayollardan 
tashqari 25 yoshga to‘lgan erkaklargina saylov huquqiga ega bo‘lgan. 
Reyxstag a’zolari o‘z mehnatlari uchun hech qanday maosh yoki haq 
olmaganlar (V bo‘lim, 32-modda). 
Qonun chiqarish tashabbusi reyxstag qo‘lida bo‘lib, ittifoq kengashi 
va imperator uning qarorlarini tasdiqlamaslik huquqiga ega bo‘lgan. U 
imperator nazorati ostida bo‘lgan. U qabul qilgan birorta ham qonun 
bundesratning tasdig‘isiz amalga kiritilmagan. 
Ittifoq kengashi – bundesrat, yuqorida aytilganidek yuqori palata 
bo‘lib, saylanmasdan balki hamma german monarxiyalari va erkin 
shaharlarning vakillaridan iborat holda tuzilardi va ularning imperiyadagi 
salmog‘i, o‘rnini o‘zida aks ettirgan. Unda jami 58 ta o‘rin bo‘lib, 
shuning 17 tasi Prussiyaga tegishli edi. Konstitutsiyaga kiritiladigan 
o‘zgarish uchun faqat 14 ta qarshi ovoz berilsa ham, kengashning kiritgan 
taklifi qabul qilinmagan.   
Bundesratga imperiya qonunlarini hayotga tatbiq etish uchun zarur 
bo‘lgan ma’muriy buyruqlar va instruksiyalar chiqarish, imperator roziligi 
bilan reyxstagni tarqatib yuborish, o‘lkalar o‘rtasidagi nizolarni 
majburlash choralarini, jazolarni qo‘llash yo‘li bilan hal etish 
vakolatlariga ega edi.  
Armiyadan politsiya maqsadlarida foydalanish mumkin bo‘lgan. 
Umumiy harbiy majburiyat har bir nemisga 7 yil, ya’ni 20 yoshdan 28 
yoshgacha qilib belgilangan. Imperiyaga harbiy holat e’lon qilish huquqi 
berilgan. 

---

 209
Keyingi yillarda davlat tizimi va Prussiya harbiy kuchlari yordamida 
hukmron doiralar prusslashtirish siyosatini olib boradilar. Germaniyada 
militarizm ruhi hukmronlik qila boshlaydi. Byurokratik-amaldorlik 
hokimiyati zulmi va markazlashgan politsiya nazorati butun mamlakatda 
hukm suradi. Germaniya imperiyasi politsiyachi-byurokratik yarim 
mustabid davlatga aylangan. 
Kayzer (imperator) Germaniyasining siyosiy rejimi. XIX asrda 
birlashgan Germaniyaning qarama-qarshiliklarga to‘la tarixiy rivojlanishi 
yo‘lida sodir bo‘lgan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar uning 
siyosiy rejimida ham tez-tez o‘zgarishlar bo‘lishiga bevosita ta’sir qiladi. 
Bu jarayonlarda Germaniyaning kansleri (ilgarigi Prussiya ministr-
perzidenti) Otto fon Bismark alohida rol o‘ynaydi. Tarixiy adabiyotlarda 
qator qarama-qarshi tushunchalar, jumladan «yuqoridan o‘tkazilgan 
inqilob», «davlat sotsializmi», «reaksion militarizm», «bonapartizm» va 
boshqa nomlar bilan belgilangan siyosatni amalga oshirish aynan Bismark 
nomi bilan bog‘liq. 
Darhaqiqat, XIX asrda Germaniyaning burjua inqilobi ta’sirida 
birlashtirilishi uning iqtisodiyotning, kapitalistik tadbirkorlikning, 
aksionerlik kompaniyalari, banklar va yangi sanoatning rivojlanishiga 
sharoit yaratadi. 
XIX asrning oxirgi 1/3 qismi «gryunderlik» (grunder – asos solmoq, 
ta’sis qilmoq) davri deb ataladi. Aynan shu davrda xo‘jalikning deyarli 
hamma sohalarida, ko‘proq iqtisod-moliya tarmoqlarida ta’sis etish ishlari 
kuchayib ketgan. 
Umumimperiya bank biletlari, yagona o‘lchov va og‘irlik birliklari, 
bojxona tariflari, patent qonunchiligi joriy qilindi. Mamlakat ikki–uch o‘n 
yilliklar davomida Yevropa va dunyodagi eng ilg‘or, sanoati rivojlangan 
davlatlardan biriga aylangan. 
Dastlabki davrlarda tadbirkorlik va savdoning rivojlanishi yo‘lidagi 
ko‘pdan-ko‘p to‘siqlar olib tashlanadi. Umumimperiya partiyaviy tizimi 
tashkil qilingan, ishchi tashkilotlari va partiya nashrlari oshgan.  
Bu vaqtda Germaniya siyosiy tuzumida siyosiy partiyalar muhim 
o‘rin tutadi. Ilk partiya sifatida konservatorlar  partiyasini ko‘rsatish 
mumkin. U Sharqiy Prussiya yirik yunker (yirik feodal, pomesh-
chik)larining, Saksoniya, Brandenburg yer egalarining manfaatini ifoda 
etgan. Bu partiya 1866-yilda ittifoq tashkil topishi vaqtida qo‘rqish 
natijasida ajralishga uchraydi. Bir  qismi ajralib chiqib, o‘zining eski 
nomini saqlab qoladi. Bu yarim mutlaq monarxiya tarafdori bo‘lgan. U 
o‘z vaqtining hukmron partiyasi hisoblanib, davlat boshqaruvidagi muhim 

---

 210
vazifalarda ishlab kelganlar. Ularning ta’siri Prussiyada kuchliroq bo‘lib, 
Prussiya landtagi ularning tayanchi edi. 
Konservatorlarning bo‘linib ketgan bir qismi o‘zlarining imperiya