Ajratilgan bo’lak turlari va uslubiyati gapning ajratilgan bo‘laklari

AJRATILGAN BO’LAK TURLARI VA USLUBIYATI


Gapning ajratilgan bo‘laklari o‘zlari aloqada bo‘lgan bo‘laklarning ma’nosini izohlab, bo‘rttirib, aniqlashtirib yoki ta’kidlab keladi. Ular boshqa bo‘laklardan maxsus to‘xtam bilan ajralib, gap urg‘u (mantiqiy urg‘u)sini oladi. Misollar:
Soraxon shuncha kundan beri yetolmagan niyatga — Roziyani avvalgiday go‘zal, shod ko‘rish niyatiga — Sattor bir lahzada yetdi. (P.Q.) Sizga, o‘rta bo‘yli qizga, atlas juda yarashibdi. (Y.Sh.)
Ajratilgan bo‘laklar: a) bir bo‘lak holida keladi: Boyagi yigitning, Avazning, qo‘li gul ekan. (P.Q.); b) birikmali bo‘lak holida keladi: Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Siddiqjonga hamroh bo‘lib qoldi. (A.Q.) Ajratilgan bo‘lak o‘zi izohlayotgan bo‘lakdan doimo keyin keladi va yozuvda vergul, tire va ba’zan qavs bilan ajratiladi. Ajratilgan bo‘laklar, gapdagi qaysi bo‘lakka oid ekanligiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan to‘ldiruvchilar. Ajratilgan hol o‘zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi, izohlaydi. Ajratilgan bo‘lak vazifasida, ko‘pincha, o‘rin, payt hollari keladi: Hu ana shu joyda, taxta ko‘prikning ostida,
kichik bir buloq bor. (A.Q.)
Ajratilgan to‘ldiruvchi o‘zidan oldin kelgan to‘ldiruvchining ma’nosini izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to‘ldiruvchi ham, vositali to‘ldiruvchi ham ajratilgan bo‘lak sifatida qo‘llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so‘zini, esingda tut. Xatni uning o‘ziga, Muqaddasga, bering.
Ajratilgan aniqlovchi shaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko‘rsatish uchun qo‘llanadi: Qobil bobo, yalangbosh, yalangoyoq, eshik yonida dag‘-dag‘ titraydi. (A.Q.) Bizning, o‘quvchi yoshlarning, o‘zimizga yarasha ornomusimiz bor.
Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o‘ziga xos ohang bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar, ko‘pincha, egaga taalluqli bo‘ladi:
O‘g‘lim, qo‘zichog‘im, orom olib uxlayapti, — dedi ona. Birozdan so‘ng Hasan aka, fizika o‘qituvchisi, kirib keldi.