A’jinyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogika instituti tariyx oqitiw metodikasi qa’niygeligi

A’jinyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogika instituti TARIYX oqitiw metodikasi qa’niygeligi
4-kurs studentinin’ O’mir iskerligi qa’wipsizligi pa’ninen

Tema:Qa’wiplerdi klassifikatsiyalawdin’ sani, balli ha’m basqa usillarin analiz qiliw. Qa’wipsizlikti ta’miyinlew principleri ha’m usillarin analizlew

Orinladi:Aytniyazova Tursingul

Qabilladi:
Tema:Qa’wiplerdi klassifikatsiyalawdin’ sanli,balli ha’m basqa tu’rlerin
analiz qiliw.Qa’wipsizlikti ta’miyinlew principleri ha’m usillarin
analizlew
Joba:

1.Qa’wip taksonomiyasi

2. Qawipsizliktiń sistemalı analizi
3. Iskerlik qawipsizliginiń ergonomik tiykarları

• Qáwip-turmıslıq iskerlik qawipsizligi pániniń oraylıq túsinigi bolıp tabıladı. Bunda tikkeley hám tikkeley bolmaǵan kisi sawlıg’ına unamsız tasir etetuǵın yamasa kewilsiz aqıbetlerge alıp keletuǵın waqıya, hádiyse, process hám obiektler túsiniledi. Analiz maqsetine qaray qa’wipti xarakterleytuǵın belgiler muǵdarın asırıw yamasa kemeytiw múmkin.

• Energiyası ámeldegi ximiyalıq yamasa biologiyalıq aktiv elementlarda qáwip mudamı jasırınǵan bolıp tabıladı.
• Qáwipler taksonomiyasi.
• Taksonomiya - bul quramalı hádiyse, túsiniklerdi kisi iskerligine qaratılǵan zatlardı, gruppalaw hám sistemalaw haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. Ol iskerlik havfsizligi salasında teoriyalıq bilimlerdi uyustiriwda, qáwiplerdi rejimin jáne de shukurroq úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Taksonomiya bul jańa pán bolıp, xali tolıq islep shıǵılmaǵan, sol sebepli házirgi islep shıǵılǵan bólimlerdi kórip shıǵamız.
• a) kelip shıǵıwı boyınsha qáwipler tábiy, texnikalıq, ekologiyalıq hám aralas boladı. Rásmiy standartqa tıykarlanıp qáwipler xili boyınsha fizikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq hám psixik boladı. Unamsız aqıbetlerdi júz beriwi boyınsha qáwipler impulsiv (yaǵniy eriksiziy háreket) hám kumulyativ (kútpegende bóliwshi) túrlerine bólinedi.
• b) qáwipti tarqalıwina jol qoymaw boyınsha litosfera, gidrosfera, atmosfera hám álem menen baylanıslı boladı.
Qa’wipti kelip shıǵıw aqıbetleri boyınsha sharshaw, ısıp ketiw, , suwip qalıw, keselleniw, jaralanıw, xalokatlar, órtler hám ólimge júrgizetuǵın sebepler.
• v) qa’piwti kelip shıǵıw aqıbetleri boyınsha sharshaw, ısıp ketiw, sovub qalıw, keselleniw, jaralanıw, xalokatlar, órtler hám ólimge júrgizetuǵın sebepler.
• g) qáwipler keltiretuǵın záleli boyınsha social, texnikalıq, ekologiyalıq.
• d) Qáwipti kórinetuǵın bolatuǵın ortalıǵı boyınsha xojalıq, sport menen baylanıslı, jol-transportı, islep-shıǵarıw hám áskeriy shınıǵıwlar menen baylanıslı.
• e) Qáwipti quramı boyınsha ápiwayı hám tuwındı túrlerine bólinedi. Paydaa túri ápiwayılardıń óz-ara tasiri nátiyjesinde payda boladı.
• j) Adamǵa tasiri boyınsha aktiv /aktiv/ hám passiv, oǵada tasirchan hám tómen boladı. Passiv xolatida adamdıń ózi baslawshı boladı (báń, sigareta, nosvoy).
Qáwipler dizimi /nomenklaturasi/
• Bul qáwiplerdiń malum qásiyetleri boyınsha tártipke salınǵan sistemalastırılgan dizimi bolıp tabıladı. Mısalı, spirtli ishimlik, hawanıń qabıl etiwge bolmaytuǵın ızǵarlıǵı, háreket tezligi, basımı, temperaturası, ion quramı, qabıl etiwge bolmaytuǵın kórsetilgenlik, shawqım, titirew, vakuum, jarılıw, mashinalardıń aylanıwshı bólimleri, joqarıda islew, gazlar, gerbinetsidlar, tereńlik, yaxmalak, qızigan gazlar, o'yuvchi elementlar, kesellikler, zorıǵıwlar, ıdıslar daǵı artıqsha basım, infratovush, ultradawıs, infraqızıl nurlar, ushqın, kinetik energiya, tat basıw, lazer nurları, gúzgi japıraq tógiliwilik, magnit maydanları, dári-dármanlar, mikroorganizmlar, jıldırım, jumıstıń monotonligi, hawanıń strukturalıq aynıwı, tasqın, etarli bolmaǵan bekkemlik, tegis emes ústler, jumısshınıń nadurıs háreketi, órt tárepinen qáwipli elementlar, jalın, qural, /miltiq, qanjar hám t.b. /o'tkir zatlar/ kesetuǵın, sanchiluvchi/, záhárleniw, suwıq ústler, jıǵılıw, puw, mashina hám mexanizmlerdiń zo'riqib islewi, pestitsidlar, órt, psixologiyalıq uyqaspawshılıq, jaqtılıq aǵımınıń pulsatsiyasi, shań jumıs xolati, radiatsiya, rezonans, sirpanchiq ústler, qar jawıwı, quyash aktivligi, aftap urıwı, uyquchanlik, statikalıq zorıǵıwlar, statikalıq elektr zaryadları, tayfunlar, joqarı chastotalı tok, rayon, zarbali tolqın, intellektual zorıǵıw, tezleniw, sharshaw, elektr yoyi, elektr tokı, elektr maydanı, elektromagnit maydanı, ruxiy zorıǵıw, uwlı zatlı elementlar hám basqalar.
Hár bir tekseriletuǵın obiektte ótkeriletuǵın anıq izertlewler ushın sol obiektte ushraytuǵın qáwipler dizimi dúziledi. /korxona, tsex, jumıs jayı, texnologiyalıq process, kásip hám x. k. /
• Hár bir tekseriletuǵın obiektte ótkeriletuǵın anıq izertlewler ushın sol obiektte ushraytuǵın qáwipler dizimi dúziledi. /korxona, sex, jumıs jayı, texnologiyalıq process, kásip hám x. k. /
• Qáwipler kvantifikatsiyasi
• Bul-quramalı sapa túsiniklerin bahalawda tiykarǵı muǵdarlıq xarakteristikalarni kirgiziw bolıp tabıladı.
• Kvantifikatsiyanin’ muǵdarlıq, ball hám basqa bahalaw usılları isletiledi.
• Qáwipti eń keń tarqalǵan bahalaw usılları jurat, táwekel, qorqınısh esaplanadı.
• Qáwiplerdi salıstırıwlaw, (teńlestiriw), (identifikaciya )
• Qáwipler potensial, yaǵniy jasırıw xarakterge iye esaplanadı.
• Qáwiplerdi salıstırıwlaw - kisiniń turmıslıq iskerligin taminlashga qaratılǵan profilaktikalıq hám de operativ ilajlardı islep shıǵıw zárúr hám etarli bolǵan xarakteristikalarni izlep tabıw hám muǵdarın belgilew procesi bolıp tabıladı.
• Qáwiplerdi salıstırıwlaw processinde, anıq máseleni sheshiw ushın zárúr bolǵan qáwipler dizimi, olardıń kórinetuǵın bolıw extimoli, bolıwı múmkin bolǵan zálel hám basqa shamalar anıqlanadı.
Sebepler hám aqıbetler
• Jasirin qáwipler ámelge asıwına alıp keletuǵın sharayat sebep dep ataladı.
• Basqa sózler menen aytqanda, sebepler qolaysız aqıbetlerge alıp keliwshi, zálel keltiretuǵın hám qawip-xater payda etiwshi jaǵdaylar kompleksi bolıp tabıladı. Zálel yamasa qolaysız aqıbetler formaları túrme-túr bolıp tabıladı: jaralar, kesellikler, átirap ortalıqqa keltirilgen zálel, hám basqalar.
• Qáwip - sebep hám aqıbetler, baxtsız xodisa, favqulotda jaǵday, órt hám soǵan uqsas waqıyalardıń tiykarǵı xarakteristikasi esaplanadı.
“Qáwip - sebep - qolaysız aqıbet” ushlıǵı, bul jasırıw qáwiplerdi, zálellerdi ámelge asırıwshı taraqqiyattin’ logikalıq procesi bolıp tabıladı. Birdey qáwip hár túrlı sebepler menen ámelge asıwı múmkin.
• “Qáwip - sebep - qolaysız aqıbet” ushlıǵı, bul jasırıw qáwiplerdi, zálellerdi ámelge asırıwshı taraqkiyotning logikalıq procesi bolıp tabıladı. Birdey qáwip hár túrlı sebepler menen ámelge asıwı múmkin.
• Baxtsız hádiyseń profilaktikası tiykarında sebeplerdi qıdırıw jatadı. Mısalı :
• 1. Uwlı zat /qa’wip / -dári tayarlawshınıń qátesi /sabab/-záhárleniw /noxush aqıbet/.
• Elektr tokı / qa’wip /-qısqa tutasıw /sabab/-kúyiw /noxush aqıbet/
• CHanqash / qa’wip /-saxroda ǵabırıs /sabab/-organizmdi qurǵaqlay qalıwı /noxush aqıbet/.
• Sabaqǵa kelmaslik /xavf/-erinsheklik /sabab/-instituttan haydaliw /noxush aqıbet/.
Qawipsizlikti sistemalı analizi.
• Bul qawipsizlikti quramalı máselelerin sheshiw sheshimin tayarlawda hám tiykarlashda paydalaniletuǵın ilajlar kompleksi bolıp tabıladı.
• Sistema dep óz-ara tasiri menen anıq bir maqsetke jóneltirilgen baylanıslı komponentler jıyındısına aytıladı.
• Komponentler degende /elementlar, quraytuǵın bólimler/ tek ǵana materiallıq ob'ektler emes bálki munasábet hám baylanıslar da túsiniledi. Hár qanday mashina texnikalıq sistemaǵa mısal bóle aladı. Quramında adam qatnasatuǵın sistema ergatik sistema dep ataladı. Bunday sistemaǵa mısallar “Adam - mashina”, “adam - mashina - átirap ortalıq” hám sh. o'. Ulıwma alǵanda hár qanday qandayda bir dene qandayda bir sistemaǵa tiyisli.
Qáwip -turmıs iskerligi qawipsizliginiń oraylıq túsinigi bolıp, ol hádiyse, process hám obiektlerdiń insan sawlıgına tuwrıdan-tuwrı yamasa tikkeley bolmaǵan málim sharayatta qaysı dárejede zálel jetkiziw qábileti túsiniledi, yaǵnıy ko'ngilsiz aqıbetlerge alıp keledi.
Analizdiń maqsetine kóre qáwipti xarakterleytuǵın belgilerdiń sanın kóbeyiwi yamasa azayıwı múmkin. HFX dagi qáwipke berilgen joqarıdaǵı tariyp ámeldegi bolǵan standart túsiniklerdi (qáwipli hám zıyanlı islep shıǵarıw faktorları ) ózine tartiwshı hám de iskerliginiń hámme túrlerin esapqa alıwshı júdá salmaqlı túsinik bolıp tabıladı.
Qáwip energiyaǵa iye bolǵan ximiyalıq yamasa biologiyalıq aktiv komponentlerdi ózinde jaylastırǵan hámme sistemalardı hám de insan turmıs iskerligi sharayatına juwap bermeytuǵın xarakteristikalardı ózinde saqlaydı.
Taksonomiya - bul quramalı hádiyseler, túsinikler, obiektlerdi klassifikatsiyalaw hám sistemalastırıw haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. Taksonomiya sózi qáwiplerdi nızam boyınsha jaylastırıw degen mánisti beredi. Qáwip kóp belgilerge iye bolǵan quramalı ierarhik túsinik bolıp tabıladı, Iskerlik qawipsizligi salasında ilimiy bilimlerdi shólkemlestiriwde qáwiplerdi taksonomiyalash zárúrli rol oynaydı hám olardıń tábiyaatın tereń biliwge odaydı.
Házirshe qáwiplerdiń jetkiliklishe tolıq, jetilisken taksonomiyasi jaratılmaǵan. Bul oqıtıwshı hám ilimpazlar aldında kelesinde kútá úlken ilimiy izertlewler aparıwın kórsetedi.
Nomenklatura - málim belgilerine kóre sistemalastırılgan qáwipli at hám sózler dizimi bolıp tabıladı. Házirgi kúnde qáwiplerdiń nomenklaturasini ulıwma halda alfavit tártibinde tómendegishe keltiremiz: Ajal, jalın, alkogol, buzılıw, vakuum, vulkan, hawlıǵıw, gaz, gerbinetsid, qorqınıshlı, japsaq, dinamikalıq zorıǵıw, dárz ketiw, jawın, órt, uwlı zat, jer silkiniw, pataslanıw. ishkilik keselligi, kemshilik, kúyiw, zaqım jew, ılaylılanıw, lazer nurları, magni maydanı, femomaqaldiroq, meteoritlar, mikroorganizmlar, ıǵalanıw, puPsatsiya, tómenlew, radiatsiya, rezonans, sawalıw, saqlanıw, sirpanish, terbelis, tok urıwı, toymoq, úzilis, urıw, ultradawıs, hújim, qáwip,.sharshaw, samal, shawqım, elektr tokı, elektr maydanı, yaxmalak hám de yadro.
Anıq ilimiy izertlewler alıp barılǵanda, hár bir bólek obiektler ushın (islep shıǵarıw, sexlar, jumıs jayları, processler, kásipler hám taǵı basqa ) qáwipler nomenklaturasi dúziledi.
Kvantifikatsiya - quramalı túsiniklerdiń sapasın anıqlawda sanlı xarakteristikalardı engiziw bolıp tabıladı. Ámelde kvantifikatsiyaning sanlı, ballı hám basqa usılları qollanıladı. Qáwiplerdi bahalawdıń eń keń tarqalǵan usılı - táwekel bolıp tabıladı.
Qawipsizliktiń sistemalı analizi
Sistemalı analiz - quramalı máseleler boyınsha qararlardı tayarlaw hám tiykarlashda isletiletuǵın metodologik qurallar jıyındısı bolıp tabıladı, sol atap aytqanda qawipsizlikte de.
«Sistema» degende elementler kompleksi túsiniledi, olar arasındaǵı óz-ara tásirinler adekvatlı túrde birdey nátiyjege alıp keledi. Bunday sistemanı anıq sistema dep ataymız. Eger elementlerdiń óz-ara tásiri hár túrlı nátiyjelerge alıp kelse, bul uǵımsız sistema dep ataladı.
Sistema sózi grekshe sózden alınǵan bolıp, pútkil, bólimleri hám birikpelerden dúzilgen bolıp esaplanadı.
Sistemanıń quraytuǵınları (elementleri, bólimleri) degende tekǵana materiallıq obiektler túsinilmeytuǵınnan, taǵı olar arasındaǵı óz-ara munasábetler hám baylanısıwlardı da ańǵarıw kerek. Texnikalıq jaǵdayı tárepinen saz ásbapları bolǵan hár qanday mashina texnikalıq sistemaǵa mısal bóle aladı. Sistemanı elementlerinen birewin insan tashkil qilsa-argatik sistema dep ataladı.
Argatik sistemaǵa mısallar : " insan -mashina", " mson-mashinamuhit" hám taǵı basqa. Ulıwma alǵanda bar qanday predmetti (jismni) sistemalı tabıw formasına iye dep oyda sawlelendiriw múmkin.
Sistemalılıq Principi hádiyselerge bir pútkil jıynaq yamasa kompleks dep qaray, olardı óz-ara baylanıslılıqta úyrenedi. Sistema júzege keltiretuǵın maqset yamasa nátiyje sistemanı payda etiwshi elementler dep ataladı. Mısalı, sistemalı hádiyse bolǵan janıw (órt) tómendegi tiykarǵı ush shárt (element) bolǵandaǵana júzege keledi: yonuvchi element, oksidleytuǵın (kislorod ) hám yondiruvchi derek. Quraytuǵınlardıń qálegen birewin yuqotib bul sistemanı buzıwımız múmkin.
Sistema, onı quraytuǵın elementlerinde joq bolǵan sapa belgisine iye esaplanadı. Sistemanıń júdá zárúrli bul ózgesheligi amerdjentlik dep ataladı. Bul ózgeshelik, aslini alǵanda, ulıwma analiz qılıwdıń, sonday-aq qawipsizlik máseleleriniń de tiykarında jatadı.
Sistemalı analizdiń stilistik status! júdá g'aroyib: ol jaǵdayda teoriya hám ámeliyat elementleri óz-ara aralasıp ketken, anıq qáliplesken usıllar, xis-sezim, jeke tájiriybeler hám evristik usıllar menen qosılıp ketken.
Qawipsizlikti sistemalı analiz qılıwdıń maqseti ko'ngilsiz hádiyse (avarıya, órt, jaralanıw, keselleniw hám taǵı basqa ) larning júzege keliwine tásir etiwshi sebeplerdi anıqlaw hám olardıń payda bolıw itimallıǵın azaytatuǵın aldın alıw ilajların islep shıǵıw bolıp tabıladı.
Hár qanday qáwip bir yamasa bir neshe sebepler sebepli júzege keledi hám málim muǵdarda zálel jetkeredi. Sebepsiz real (bar bolǵan ) qáwipler júzege kelmeydi. Sonday eken, qáwiplerdiń aldın alıw yamasa olardan qorǵawlanıw olardıń payda bolıw sebeplerin anıqlawǵa, úyreniwge tiykarlanǵan.
Júzege kelgen qáwipler hám olardıń sebepleri ortasında óz-ara sebepoqibat baylanısıwı ámeldegi, qáwip málim bir sebep áqibeti bolıp tabıladı, ol bolsa, óz gezeginde, basqa bir sebep áqibeti bolıp tabıladı hám taǵı basqa.
Iskerlik qawipsizliginiń ergonomik tiykarları
Ergonomika ilimiy pán bolıp, ol texnika, psixologiya, fiziologiya hám gigiyena pánleriniń birigiwinen payda bolǵan. Ol jaǵdayda anatomiya, biomexanika, júzimsikologiya, antropometriya hám biofizika ifanlarifling maǵlıwmatları qo' llaniladi.
Ergonomika miynet processlerinde qolay (optimal ) sharayatlardı jaratıw maqsetinde insannıń funksional múmkinshiliklerin hám abzallıqların úyrenedi. Bunda miynet joqarı ónimli hám isenimli bo' lad hám de intellektuallıq hám flzik rawajlanıwǵa jańa múmkinshilikler ashadı. Basqasha etip aytqanda, insan xarakteristikaları menen ortalıq xarakteristikaları ortasında málim shártlesiwchanlik haqqında sóz baradı.
Álbette bunda ózine muwapıq turmıs iskerligi qawipsizliginiń ayırım máseleleri sheshiledi. Lekin bul tarawdıń bilimlerin bir-birine teńlestiriw tuwrı kelmaydi. Bólekan ergonomika texnikani insonlarga maslastırıwǵa ıntıladı, biraq bul másele mudamı da sheshilabermeydi.
HFX bolsa insandı texnikaǵa maslastırıw máselelerin kóredi.
Ergonomika - bul miynet nizamlıqları hám jumısshı processler haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. Ergonomika túsinigi grekshe- jumıs hám nızam degen sózlerden kelip shıqqan bolıp tabıladı.
Ergonomika sózin birinshi bolıp, 1875- jılı óziniń “Ergonomika tárepilari, yaǵnıy miynet haqqındaǵı fan” degen jumısında polyak alımı Yastshembovskiy usınıs etken.
Jańa ilimiy pánni jaratıw ideyası basında 1921 jılda burınǵı birlespe ilimpazları Bexterev v. M. hám Myasnitsev v. N. lar onı “egologiya” keyin “ergonologiya” dep atawdı usınǵanlar.
1949 jılda Angliyada jańa ilimiy pánni jaratıw ushın pánniń hár túrlı tarawlarınan bir gruppa qánigeler birikkanlarida ergonomika túsinigi qabıllandı. Bul túsinik az-azdan keń tarqala basladı, nainki ol menen birgelikte basqa tariypler de isletilip kelindi; mısal : insan injeneriyasi, injenerlik psixologiyasi, insan -mashina sistemasında izlew, insan faktorları sıyaqlı túsinikler.
Ergonomika texnika rawajlanıwınıń xabar berapi (basqıshı ) de payda bolǵan bo' lib, óndiriste zárúrli mashqalalardi sheshiwde zárúr shárt-sharayat bolıp tabıladı. Jańa úskene hám oǵan tuwrı kelgen islep shıǵarıw ortalıǵın proektlestiriwde júz bolatuǵın kópshilik sorawlardı tek soglom pikir tiykarında sheshiw múmkin bolmaǵanda, ergonomikaga shaqırıq etiledi.
Ayırım jańa mashinalar úlgisin sınap kóriw hám paydalanıw, alınǵan maǵlıwmatlardı analiz qılıw nátiyjesinde konstruktor hám injenerlerimiz soǵan ishonadilarki, insan organizmisiz mashinalarǵa bolǵan ilimiy tiykarlanǵan talaplar, a bálki eń jetilisken texnikalıq sheshimler de yetarsiz dárejede nátiyjeli bolıp tabıladı. Bul sonday bir túsinikki, mashinalardıń konstruksiyası insannıń funksional mútajliklerine uyqas kelmewi bolıp tabıladı.