Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti turkiy tillar fakulteti

So’zning ma’no turlari va ko’chish usullari.

Leksik ma’no haqida tilshunoslikda turli xil qarashlar mavjud.Masalan “so’zning obyektiv borliqdagi narsa,belgi,harakat haqidagi kabilar ma’lumot leksik ma’no deyiladi.”So’zning obyektiv borliqdagi narsa hodisa,harakat,belgi va shu kabilar haqida ma’lumot beruvchi mazmuni leksik ma’no deyiladi.Professor A.Nurmonov barcha qarashlarni umumlashtirgan holda “leksik ma’no ongda predmet,hodisa,xususiyat muayyan jarayon va shu kabilar haqidagi tushunchalarni aks ettiruvchi va unga bog’lovchi hamda so’zlovchining subyektiv munosabatini ifodalovchi so’z mazmuni deb hisoblaydi.Leksik ma’noga sinxronik planda qaralganda ya’ni tillarga ajratishda hozirgi tilga oid leksik ma’no ko’zda tutiladi unga quyidagi jihatlardan jihatlardan yondashish kerak bo’ladi.

1. 
   Yasalish munosabatiga ko’ra
   
2. 
   Obyektni ifoda etishga ko’ra
   
3. 
   Nutqda reallashish holatiga ko’ra.
   

Yasalish munosabatiga ko’ra leksik ma’no ikki turga bo’linadi.Asos ma’no va yasama ma’no.

Monosemantik va polisemantik so’zlar:Tildagi so’zlar bir-biridan ortiq ma’noga ega bo’lishi mumkin.Bir ma’nolik hodisasi monosemiya,ko’p ma’nolik hodisasi esa polisemiya deyiladi.Masalan,marmar,g’oya,xulosa,taassurot kabi so’zlar va ilm-fan sohalariga doir atamalar bir ma’noli so’zlardir.O’z va ko’chma ma’nolari tufayli ikki yoki undan ortiq ma’noga ega bo’lgan so’zlar esa ko’p ma’noli(polisemantik)so’zlar deyiladi.

Masalan: etak-choponning etagi

Tog’ning etagi.

Tilshunoslikda so’zsning ko’p ma’nolik xususiyatini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.Chunki ko’p ma’noli so’zlar turli usullar vositasida ma’no ko’chishi orqali o’z ma’nosidan boshqa ma’nolar ifodalagan holda tilning ifoda imkoniyatlarini boyishida muhim ahamiyat kasb etadi.Demak ko’p ma’noli so’zlar o’z ma’nosidan tashqari ko’chma ma’nolarga ega bo’ladi.So’zning nutqdan tashqarida ya’ni tilde ifodalangan ma;nosi o’z ma’nosi deb ataladi.Masalan ko’z,etak so’zlari yakka holda ishlatilganda uning asl ya’ni o’z ma’nosi anglashiladi.

So’zning gap ichida,ya’ni nutqdagi o’z ma’nosidan boshqacharoq mazmun ishning ko’zi,tog’ning etagi kabi birikmalar tarkibida ko’z va etak so’zlari ko’chma ma’noda qo’llangan.

So’zning ma’no ko’chish usullari.O’zbek tilida polisemantik so’zlar ma’no ko’chishning to’rt xil usuli mavjud.1-metafora, 2-metonimiya,3-sinekdoxa,4-vazifadoshlik.