Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

 
 
Tayanch soʻz va asosiy tushunchalar: 
Tazkiraning tuzilishi va 
oʻziga xos xususiyatlari, tazkiranavislik tarixi, devonning manba 
sifatidagi oʻziga xosligi, kulliyot, adabiy-tanqidiy janr, mumtoz 
adabiyot tarixi, Sohibi devon shoirlar, tazkirachilik an’anasi, Arab, 
Movarounnahr, Xorazm, Xuroson adabiyoti va san’ati, sanʻat 
sohasidagi voqea va shaxslar haqida esdalik ruhidagi asar.
 
 
Tazkira
– arabcha soʻz boʻlib, “zikr” ya’ni eslatib oʻtish”, “qayd 
qilish”, “yozib qoʻyish” degan ma’nolarni anglatadi. Tazkira-
shoirlarning hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi, asarlaridan 
namunalar keltirilgan antologiya- majmuadir. Ma’lumki eng qadimgi 
tazkira muallifi arab olimi Abu Mansur as-Saolibiy boʻlib, uning 
“Yatimat ud-dahr fi mahosini ahli asr” (“Zamona ahlining fazilatlari 
haqida durdona”) tazkirasi XI asr Arab, Ajam, Movarounnahr, 
Xuroson va Xorazm adabiyoti haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. 
Tazkira soʻzining ma’nosi – esga olish, tilga olish. Tazkira sharq 
mumtoz 
adabiyotida 
keng 
tarqalgan 
adabiy-tanqidiy 
janr. 
Tazkiralarda shoirlarning hayoti va ijodi haqidagi muxtasar 
ma’lumotlar zikr etilib, ularning asarlaridan namunalar, odatda bir 
190

---

necha bayt hajmida keltiriladi va ijodiga umumiy tarzda baho 
beriladi. Tazkiralarda ijodkorlar haqidagi ma’lumotlar berish 
bilangina cheklanib qolmasdan, she’riyat va uning nazariy masalalari 
bilan bogʻliq e’tiborga loyiq fikr-mulohazalar, ma’lum davr adabiy 
hayoti haqidagi muhim ma’lumotlar ham oʻrin oladi. Adabiyot 
tarixida shoirlargina emas, balki olimlar, avliyolar haqida ham 
tazkiralar yozilgan. Masalan, Alisher Navoiyning “Nasoyimul 
muhabbat”, Sidqiyning “Tazkirayi Imom A’zam” tazkiralari kabi. 
Tazkira yozish an’anasi dastlab arab va fors adabiyotida 
shakllangan boʻlib, keyinroq turkiy adabiyotda ham keng 
ommalashgan. Tazkiraning eng qadimgi namunasi Abu Mansur 
Saolibiyning “
ميتي
رهدلا
ىف
لصاحم
لها
رصعلا
” – “Zamona ahlining 
fazilatlari haqida yakto durdona” (XI asr) asari e’tirof etiladi. Mazkur 
tazkiradan oʻsha davr Arab, Movarounnahr, Xorazm, Xuroson 
adabiyoti va san’ati haqidagi qimmatli ma’lumotlar oʻrin olgan. 
Turkiy tildagi ilk tazkira Navoiyning – “Majolisun nafois” asaridir. 
XIII asrda Muhammad Avfiy “Lubobul-albob” (“Magʻizlarning 
magʻizi”) tazkirasini tuzadi. Hindistonda yaratilgan bu asarda 300 ga 
yaqin ijodkor haqida ma’lumot berilgan boʻlib, fors-tojik 
adabiyotining XIII asrgacha boʻlgan tarixini ushbu tazkirasiz 
oʻrganish mumkin emas. 1486-yilda Davlatshoh Samarqandiy 
“Tazkirat ush-shuaro” deb nomlangan tazkirani tuzadi.Va unda 150 
dan ortiq ijodkor haqida ma’lumot beradi. 
A.Navoiy oʻzbek adabiyotshunosligining rivojlanishiga zamin 
yaratgan ijodkordir.Uning 1491-1498-yillarda yaratgan “Majolisun 
nafois” va 1495-yilda yozilgan “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari 
turkiy tazkiranavisligining oyoqqa turishiga turtki boʻldi. 
Navoiy 
“Majolisun-nafois” tazkirasida 459 ijodkor haqida ma’lumot berdi
, 
ularning har biriga oʻz munosabatini bildirib, she’riyatidan 
namunalar keltiradi.Boshqa tazkiralardan farqli ravishda Navoiy 
ushbu asarda XV asrda yashagan zamondosh ijodkorlar haqida 
ma’lumot beradi. Shuningdek,