BERDAQ.
Berdaq G'arg'abay ulı (1827
- 1900) -
Qaraqalpaq klassik shayırlarının' ishinde o'zinin' o'mir bayanına
tiyisli bazıbir dereklerdi qolı menen jazıp qaldırg'an shayır Berdaq boladı. Ol o'zinin' ataqlı "O'mirim"
qosıg'ında o'zinin' avtobiografiyasın qaldırg'an.
Berdaqtın' aqlıq
-
shawlıqları, a'wladları, shayırdın' jasag'an jerindegi qatıqulaq adamlardın' ha'r qıylı
ekspeditsiyala
r da'wirinde bergen mag'lıwmatlarına qarag'anda, Berdaq shayırdın' babası Tınet
degen adam bolg'an. Tınettin' a'kesi Bekbiy, Bekbiydin' a'kesi Xojaqul. Tınettin' Boranbay, Baytemir,
Baltabay degen u'sh balası bolg'an.
El ishinde Baltabay, Bektemirlerdin'
qanday adamlar bolıp
o'tkenlikleri haqqında mag'lıwmatlar joq. Al, Boranbaydın' G'arg'abay degen, Qoshqarbay,
Mayanbay, Sa'n'girbay degen to'rt balası bolg'an. En' u'lkeni G'arg'abay –
yag'nıy Berdaqtın' a'kesi
kembag'al turmıs keshirgen. A'miwda'ryanın' Aral ten'izine quyar salalarının' biri jag'asında Aqqala,
Quwlı ko'l degen jerlerde jasag'an. Bul jerlerde tiykarınan qaraqalpaqlardın' Mu'yten, Qoldawlı
urıwları tirishilik etken. G'arg'abaydın'
- O'tepbergen, Nurmaq, Ermaq, Ja'met ha'm Serbaba degen
balaları bolg'an. Balalarının' aldı er jetip, jigit bola kelgende G'arg'abaydın' hayalı qaytıs boladı.
G'arg'abaydın' ku'n ko'risi burıng'ıg'a qarag'anda qıyınlasadı. Aradan ko'p waqıtlar o'tkennen keyin
baspanasız qalg'an bes balanı asıraw ushın G'arg'abay Mu'yten urıwındag'ı o'zindey jarlı kisinin'
Qarqara degen qızına u'ylenedi.
Berdaq shayır orta jaslarg'a barg'anda hayalı o'ledi. Onnan keyin ol Qostamg'alı urıwındag'ı Barlıbay
degen kisinin' Bag'dagu'l degen qızına u'ylenedi. Son'g'ı
hayalınan shayır Gu'limxan, Jarımxan degen
eki qızlı boladı. Berdaqtın' ulları menen qızlarınan do'regen urpaqları
-
aqlıq
-
shawlıqları ku'ta' ko'p.
Olar son'g'ı waqıtlarg'a shekem Moynaq rayonında, Qazaqda'rya, Terbenbes jaqlarda, Qarao'zek,
Taxtako'pir,
Shımbay rayonlarında turadı.
Berdaq shayırdın' sırtqı ko'rinisi tuwralı Berdaqtı ko'rgen
-
bilgen, Qarao'zek rayonının' 9
-
awılında
jasaytug'ın g'arrı Xojalepes ulı İbrayım aytiwinsha Berdaq uzın boylı, tolıq deneli,
erbiklew qara kisi
eken. Pesheneli, qab
aq su'yegi ko'terin'ki, qoyıw qaslı, ko'zi qara o'tkir, ku'limlegen, du'ziw kirpikli
adam edi. Berdaqtın' betine u'n'ilip qarag'anda adamdı o'zine tartarlıq kisi edi. Minez
-
qulqı jag'ımlı,
xosh minez, ha'mmege birdey so'ylegende bir tap penen, a'ste, bir
aq, salmaqlı so'yleytug'ın, tili
ha'zirgi o'zimiz so'ylep ju'rgen nag'ız qaraqalpaqsha bolıp, ishine jeke siyrek parsı, arabıy
(biraq
adamlarg'a tanıs) so'zlerdi qosıp ta so'yleytug'ın edi. So'ylegende ju'zine ga' ku'le shıray, ga'
qa'ha'rli
tu's enip tur
atug'ın kisi edi, a'dette adamdı ko'p tın'lap, az so'yleytug'ın, qızın'qırap, g'urujg'a
minip
so'yleytug'ın edi. So'zi da'ste
-
da'ste bolıp uyqasıp bar beredi. Qosıq shıg'arg'anda tolıp ketetug'ın, sol
jerde duwtar-
duwtarsız da qoya beretug'ın kisi eken (
Bul gu'rrin'di 1950-
jılı avgusta Berdaq tuwralı
mag'lıwmat jıynawg'a jiberilgen ekspeditsiya ag'zaları` A.Dabılov ha'm K.Berdimuratovlar Xojelepes
g'arrının' o'z awızınan jazıp alg'an. Qol jazba Qaraqalpaq filialının' kitapxanasında saqlanadı).
Berdaqtın' o'z so'zine qarag'anda onı ko'rgen g'arrılardın' aytıwıwı boyınsha Berdaq qartayg'anda bir
ko'zi soqır bolg'an. 1873
-
jılı Orta Aziya Rossiya qol astına o'tkennen keyin ha'r qıylı rus
ekspeditsiyaları ta'repinen qaraqalpaqlardın' da folklorına ha'm a'debiyatına baylanıslı ko'p
materiallar xalıq arasınan jazıp alınıp, olardın' geyparaları basıp shıg'arıldı. Usınday ma'deniy
miyraslardı jıynaw maqsetinde bolıwı kerek 1900
-
jılı Tu'rkistan General Gubernatorlıg'ının' Sırda'rya
oblastındag'ı A'miwda'rya bo'liminin' baslıg'ı Berdaq shayırdı Petro
-
Aleksandrovskiyge shaqırdı.
Berdaq shayır bul shaqırıqtı qabıl etti. Biraq ol Qazaqda'ryada awırıw bolıwı sebepli No'kiske g'ana
zordan jetedi. So'ytip Petro-Aleksandrovskiyge jete almay-aq No'kisten
qaytadı. Sol jılı, 1900
-
jılı
qaraqalpaq xalqının' ataqlı shayırı ha'm baqsısı Berdaq G'arg'abay ulı Qazaqda'ryada qaytıs boladı. Ol
tuwrali zamanlasi O'tesh shayir "Berdaq edi shayirlardin' danasi, so'zine iyildi adam balasi" dep
baslanatug'in belgili qosig'in do'retken.
1977-jili qista Berdaq shayirg'a arnap No'kis, Qaraqalpaqstanda eskertkish ashildi. Bul eskertkishti
belgili jaziwshi Shin'g'is Aytmatov ashti ha'm ol Berdaq tuwrali bilay dedi "Ala tawda en' biyik
shin'lardi "tuw shoqqi" desedi. "Sol aytqanday, Berdaq ko'p milletli tuwisqan a'debiyatlarinin' "tuw
shoqqilarinin' biri" ("Sovet Qaraqalpaqstani", 1977-jil 1-mart). Bul eskertkishte Berdaqtin'
to'mendegi qatarlari jazilg'an:
Shayir edim, ko'zim ko'rgenin jazdim,
Ko'kiregimnin' sezip,
bilgenin jazdim,
Zaman qisletinen sarg'aydim, azdim,
Bolar ma dep jaqti ku'nler xaliq ushin.
Jog'ımnan tappadım da'rek,
Sa'rdarımdı izler edim,
Men sorlıg'a da'wran kerek,
Da'wranımdı izler edim.
Zaman neshik zaman boldı,
Qarag'ay basın shortan shaldı,
Dun'y
adan ko'p kewlim qaldı,
Qardarımdı izler edim.
Haqqa nalısh eteyin men,
O'tirik soylep
neteyin men,
Haq joq izlep keteyin men,
Bir imkanın go'zler edim.
Uzyaqta ka'wmi-
qardashım,
Ne sawdag'a tusti basım,
Ma'rt jigit bolg'ay joldasım,
Qawenderim izler edim.
Bir ko'kirek, eki arıs,
Jollar awır, ma'nzil almıs.
Juregi misli jolbarıs,
Nag'iz sherdi izler edim.
Ag'a begler, bolman' qapa,
Su'rin' besh kun zawqı
-sapa,
Shekken bolsan' ja'biri-japa,
Sa'gan da'rman izler edim.
