Aim uz Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek (1905-1968)

Harbiy lirika. Ikkinchi jahon urushi yillarida Oybek «Quyosh qoraymas» romanini yozish niyatida bo‘lgan. O‘zbek jangchilarining urush maydonlaridagi jangovar hayotini haqqoniy tasvirlash uchun, shubhasiz, ular bilan bir xandaqda yashash, o‘q va qon hidini tuyish lozim edi. Shuning uchun ham Oybek Moskva ostonalarida jang qilayotgan o‘zbek jangchilariga sovg‘a-salom olib borish va ularga badiiy xizmat ko‘rsatish uchun tuzilgan san’atkorlar delegatsiyasi bilan 1942-yil 6-dekabrda frontga yo‘l olgan va badiiy brigada O‘zbekistonga qaytgandan keyin ham 1943-yil mart oyining so‘nggi kunlariga qadar front so‘qmoqlarida yurgan.

Bu dahshatli yillar edi. Rus qishiga mos kiyinmagan, yarim och Oybek urush va o‘lim izg‘ib yurgan so‘qmoqlarda vayron bo‘lgan shahar va qishloqlar, dorga osilgan partizanlar, o‘lik jangchilaridan hosil bo‘lgan tepalarni, bombalar yomg‘iridan o‘raga aylangan dalalarni ko‘rdi. Butun bir qishloqdan qolgan bitta mo‘rkonning murda qo‘lidek ko‘kka nola qilib turishining o‘zi Oybekdek yurak va asab tomirlaridan iborat shoirni larzaga soldi. U ana shunday dahshatli manzaralar ta’sirida yon daftariga keyinchalik o‘zbek harbiy lirikasining gultoji bo‘lgan quyidagi satrlarni yozdi:

Yig‘i kelmaydi sira,

G‘azabdan qaqragan ko‘z.

Bu yo‘llarning yaxidek

Labimda qotibdi so‘z...

Qoshlar, kipriklar qiron-

Yuraman hushsiz, hayron.

Qornim och. Esga kelmas

Xaltamdagi g‘ishtdek non.

Kuygan uylarda uvlar

Qish quyuni betinim.

Tanho kezaman.

Yig‘lar Yuragimda vatanim...

Bu she’rda tasvirlangan vatan bugun o‘zbek xalqining vatani emas. Lekin shunga qaramay, bu she’rni o‘qir ekansiz, Oybekka xos tuyg‘uning teranligi, kishilar va mamlakatlar boshiga tushgan tashvishni o‘z tashvishidek qabul qilib, iztirobga tushishi sizni ham larzaga keltiradi va siz istar-istamas she’rdagi ana shu olovlangan dard va iztiroblar girdobiga tushasiz. Va siz Oybekning quyidagi so‘zlari haqiqat ummonidan qalqib chiqqaniga ishonch hosil qilasiz. Oybek esa bunday yozgan edi: «Lirikaning emotsiya vositalari kuchli; ba’zan uzun romandan, faktlar bilan to‘lgan har xil yozuvlardan ko‘ra, kichkina bir she’r kuchliroq, davomliroq, chuqurroq ta’sir qoldira biladi».

Oybek she’ridagi bu emotsional ta’sir urush qoldirgan fojiaviy manzaraning aniq va lo‘nda bo‘yoqlar bilan chizilgani hamda shoirning bu bo‘yoqlarni laxta-laxta qonlar oqib turgan yuragidan olganidadir.

Oybek 1937-yilda «Navoiy» dostonidan keyin o‘zbek adabiyoti yulduzlariga bag‘ishlangan yana bir necha lirik dostonlar yozish istagida bo‘lgan. Afsuski, 1937-yilning fojiali voqealari tufayli shoir faqat Mashrab haqidagina lirik doston yozishga ulgurgan, xolos.

«Mashrab» dostoni shu vaqtgacha lirik she’r sifatida e’lon qilinib keladi. Lekin Oybek arxivida saqlanayotgan qo‘lyozmada uning janri, xuddi «Navoiy» singari, doston deb belgilangan. («Lirik doston» tushunchasi o‘zbek adabiyotshunosligida 60-yillarga kelibgina qo‘llana boshlagan.)

Boborahim Mashrab (1657-1711) o‘zbek mumtoz adabiyotining porloq siymolaridan biri bo‘lib, u o‘ziga xos jozibali she’rlari bilangina emas, ayni paytda isyonkor tabiati bilan ham avlodlar e’tiborini o‘ziga qaratib keladi. Oybek asarda Mashrabning darveshona tabiat sohibi, boylikdan hazar qiluvchi, kambag‘al va beva-bechora kishilar bag‘riga talpinuvchi, pok va musaffo inson sifatidagi obrazini yaratishni o‘ziga maqsad qilib olgan.

Odatda, lirik dostonda bosh qahramon obrazini yaratishda shoirlar portret va manzara (peyzaj) san’atidan keng foydalanadilar. Oybek ham lirik doston muqaddimasidayoq Mashrabning darveshona portretini yaratish yo‘li bilan uning obrazini gavdalantirmoqchi bo‘ladi:

Sochlari patila, ko‘zlari maxmur,

Ko‘zlarda sachraydi qora kuchli nur.

Saraton quyoshi, kuz izg‘irini

Ishlamish yuzlarning ma’no, sirini...

Boyligi qalb she’ri va eski tanbur.

Kulohdan toshardi jingalak sochi,

Mag‘rur va ko‘rkamdi har qachon boshi.

Tashir ham qish, ham yoz qo‘sqi bir po‘stin,

(Unda qolmagandir yamoqsiz o‘rin),

Belida kattakon bir nos qovog‘i...

Asarning bu dastlabki ikki bandida chizilgan portretdayoq Mashrab kitobxonning ko‘z oldida shoir va inson sifatidagi o‘ziga xos g‘aroyib qiyofasi bilan gavdalanmoqda. Unda «Navoiy» dostonidagi ulug‘ o‘zbek shoiriga xos viqor va ulug‘vorlikdan asar ham yo‘q. Aksincha, Mashrabning yuzlarida saraton quyoshi va kuz izg‘irini solgan muhr, qo‘lida «eski tanbur», ustida esa qishda ham, yozda ham yechilmaydigan «qo‘sqi po‘stin»... Shunday g‘arib bir ahvoldagi kishi nimasi bilan Oybekning mehrini qozongan, uzoq asrlardan beri esa el-yurtning, kitobxonlar ommasining ham e’tiborini qozonib kelmoqda? Oybek Mashrab obrazini sekin-asta yorqin va qabartma bo‘yoqlar bilan chizish orqali ana shunday savollarga javob beradi.

Shu o‘rinda Oybekning yana lirika haqidagi fikrlariga murojaat etsak: «Har bir lirik asarni, -deb yozadi shoir, -uch qismga bo‘lish mumkin. Birinchi qismda bosh fikr, bosh motiv ifodalanadi, ikkinchi qismda yordamchi yangi motivlar ila mavzu ochilar, uchinchi qismda fikr va tuyg‘ular doirasi bekiladi. Buni xotima deb ataydilar. Xotimada fikrlar, tuyg‘ular aniqlanib, o‘tkirlanib bir fokusga to‘planadi».

« Mashrab» lirik doston bo‘lgani uchun unda lirikaning ana shu ,.qonunlar»iga to‘la rioya qilingan. Agar asarga Oybekning shu nazariy fikr-mulohazalari asosida yondoshsak, «Mashrab»ning birinchi qismi besh banddan tashkil topganini ko‘ramiz. Shoir bu qismda Mashrab xarakteriga xos iroda kuchi va g‘ayritabiiy belgilar («Oyoqlari uchun tikanlar maysa, Qumlar og‘irligi unga bir paysa», «Osmonni bir tomchi moviy yosh kabi Eritar ko‘zlarning jonli otashi») haqida tasavvur bergach, uning oddiy xalq o‘rtasida mashhurligini aytish bilan bu qismni yakunlaydi.

Lirik dostonning «Ana shoir kelar...» so‘zlari bilan boshlangan ikkinchi qismi o‘n banddan iborat. (Darvoqe, har bir band besh satrdan tashkil topgan bo‘lib, aabba tarzida qofiyalangan.) Oybek bu qismda Mashrabning ruhiy go‘zalligi va boyligini yorqin chizmalar bilan yoritishga alohida ahamiyat bergan.

Oybek nazarida, Mashrabga xos darveshona fazilatlarning eng muhimi uning moddiy boylikka nopisandligidir. U Mashrabning ana shu fazilatini ajoyib bir topilma yordamida bunday tasvirlagan:

Oltin tanga tutar qandaydir bir zot,

Piching ila kulib, shoir otar bot.

Tanga allaqayda jaranglar toshda,

Bunday shiralarga qo‘nadi pashsha!

Usiz sehrlidir, rangindir hayot...

Mashrabni g‘arib bir holda ko‘rgan aslzoda kishilardan biri unga sadaqa sifatida oltin tanga uzatadi. Lekin oltin tanga Mashrab uchun hech bir qimmatga ega emas, aksincha, u Mashrab uchun bamisli bir toshdek gap: shu vajdan u tangani otib yuboradi. Oybek qahramonning aslzoda iltifotiga bo‘lgan bunday munosabatini ko‘rsatibgina qolmay, bu munosabatning tagida yotgan ma’no-mohiyatni ham mohirlik bilan ochadi («Bunday shiralarga qo‘nadi pashsha! Usiz sehrlidir, rangindir hayot...»).

Oybek ana shu tarzda Mashrab xarakteri qirralarini quyidagicha pog‘onama-pog‘ona ochib boradi:

1. Mashrabning olov va quyoshga bo‘lgan munosabati («Olovni ham dudni sevadi shoir, Kaftida cho‘g‘larni o‘ynatar mohir. Quyosh jilvasini ko‘rar olovda»).

2. 
   Mashrabning shoirligi («Jaranglar havoda baland xush ovoz, hammasi tabiiy, unda yo‘q pardoz. Ruhlarning qa’rida yoqadi mash’al»).
   
3. 
   Mashrab she’rlarining xalqqa yaqinligi («So‘zi xalqni qattiq kuldiradi goh, Goho u qalblardan uzdiradi oh...»).
   

4. Mashrab xatti-harakatlarining mantiqqa asoslanganligi
(«Undan sodir bo‘lgan har qiliq, har ish Topadi eng chuqur, eng nodir dalil»).

Mashrab xarakterining Oybek asarida yoritilgan asosiy qirralari shulardan iborat. Lekin bu qirralar Mashrabning fenomen sifatidagi mohiyatining faqat bir qisminigina tashkil etadi. Shuning uchun ham Oybek Mashrabning ziddiyatlar va paradokslardan iborat xarakteri talqinini yakunlab, bunday yozadi:

Qochadi har yerda koshonalardan,

Shoh do‘stlar chirkinroq begonalardan.

Is bosgan kulbada topar rang, ziyo,

Xon qizi bo‘lolmas ishqiga Laylo,

Qidirar quyoshni mayxonalardan...

Lirik dostonning ikkinchi qismi shunday satrlar bilan tugaydi. Nihoyat, «fikr va tuyg‘ular doirasi bekiluvchi» bir banddan iborat so‘nggi bo‘lim bunday xotimalangan:

Bulutday kezsa xalq ichidan shoir,

Xotirasi quyosh kabi qoladir.

Ko‘ngli ko‘targuncha har dargoh-gulshan, Bilinmas nash’asi, g‘ami nimadan,

Hayoti ming quroq bir afsonadir.

Dostonning badiiy jozibasi har bir satrning durdona fikrlar marjonidan tuzilganligi, tasviriy san’at vositalari bilan nafis bir shaklda bezanganligi, she’riy nutqning esa g‘oyat boy, rangin, mayin va o‘ta musiqiyligi bilan belgilanadi. Hatto so‘nggi bandning o‘zidayoq, Oybek Mashrabning el-yurt bo‘ylab kezishini bulutning sokin harakatiga qiyos qilgan bo‘lsa, shoir xotirasining abadiyligini tasvirlash uchun shu istiora unib chiqqan olamdan uzoqlashmagan holda quyosh obrazidan foydalanadi va Mashrab xotirasining quyosh yanglig‘ abadiy qolajagiga umid bildiradi.

Oybek «Mashrab»gacha va undan keyin ham, yuqorida aytib o‘tilganidek, ko‘plab dostonlar yozdi. Bu dostonlar orasida ,,O‘ch», «Baxtigul va Sog‘indiq», «Hamza», «Guli va Navoiy» dostonlari o‘zining badiiy quvvati bilan ajralib turadi. ,,O‘ch» dostoni esa inqilobiy yillar ruhiga biroz hamohang bo‘lganligi sababli o‘z vaqtida ancha mashhur bo‘lgan.

1937-yil dahshatlaridan arang omon qolgan Oybekning aziz boshi ustida 50-yillar tongida yana qora bulutlar paydo bo‘ldi. NKVD Oybekni qamoqqa olish va uning boshiga Cho‘lponlar taqdirini solish uchun barcha choralarni ko‘rdi. Shuning natijasida adib 1951-yil 16-aprelda insult xastaligiga yo‘liqib, tili va qo‘li ishdan chiqdi. Shifokorlar Oybekni hayotga qaytarish uchun uzoq yillar davomida zahmat chekdilar. Nihoyat, Oybek o‘z qo‘li bilan yoza olmasa-da, xotini Zarifaxonim va kelini Hulkarga kun bo‘yi shuurida tug‘ilgan satrlarni duduqlangan tillari bilan aytib yozdiradigan bo‘ldi. Ana shu holatda u «Oltin vodiydan shabadalar» romanini qayta ishlab berdi, «Quyosh qoraymas» romanini tugatdi, «Ulug‘ yo‘l» romani, o‘nlab qissa, doston, she’r va maqolalarini yozdi.

Ijod uning uchun yashash tarzi edi. U hatto xasta paytida ham o‘zini ijodiy mehnatsiz tasavvur etmagan. Shuning uchun ham adib sog‘ayishi va sog‘aygach bearmon yozishi mumkin bo‘lgan paytni orziqib kutdi:

Xastamen... Fikrga, tuyg‘uga to‘lib-

Oy menga hamqadam-asta yuramen.

Sog‘aysam, bir kuni yozamen to‘yib,

Hislarga qalbimni qo‘shib yozamen...

1959-yilda yozilgan bu she’rda Oybekning shu kezlardagi birdan-bir armoni katta badiiy kuch bilan ifodalangan.

Biz ko‘rib o‘tgan she’rlar nafaqat Oybek lirikasi, balki butun o‘zbek mumtoz va zamonaviy she’riyatining oltin sahifalarini tashkil etadi va Oybekning ulug‘ shoir bo‘lganidan dalolat beradi.