Aholining ish bilan bandligi va ishsizlik

Buyuk Britaniya va Italiyada esa ular soni ancha ko’pchilikni tashkil qiladi. Yevropadan tashqarida ishsizlikning barqaror past darajasi Yaponiyada saqlanib turibdi. G’arb mamlakatlarida keyingi o’n yilliklar davomidagi ishsizlikning yuqori darajasi quyidagicha izohlanadi:1.Sanoattarmoqlaridaxalqaroraqobatningkuchayishi. 1947 yilijahonsanoatining 60% iAQSHhissasigato’g’rikeladi.bungunbuko’rsatkich 15% gayaqinsonitashkilqiladi.2.Butunjahoniqtisodiyinqirozi, bungasabab (yokiturtki) 1973 yildagineftkrizisibo’ldi.Ubugungikungachao’tibketganiyo’q.3.Sanoatdamikroelektronikaningqo’lanilishio’sib, ishchikuchlarigabo’lganehtiyojningqisqarishigaolibkeldi.4.Ishlashnihohlovchiayollarningsoniortibborishicheklanganmiqdordagiishjoylarigatalabgorkishilarmiqdoriningko’payibketishigaolibkelmoqda.Demak, ishsizlikningsababimehnatgabo’lganbozortalabiningo’zgaribturishidir.Bu, o’znavbatida, tovarlarvaxizmatlargabo’lgantalabningo’zgarishidankelibchiqadi. Texnikataraqqiyoti, mashinalarniko’plabishlatishishkuchigabo’lgantalabniqisqartiradi, mehnatunumdorliginioshirib, ozchilikmehnatibilanko’proqmahsulotishlabchiqarishnita’minlaydi.Iqtisodiyturg’unlikvatushkunlikdavridamehnatgatalabkamayadi, buesaishlabchiqarishningo’zidagiqisqarishbilanizohlanadi. Ishhaqioshibketgandahamishjoyiqisqaradi, chunki, masalan, 10 kishioladiganishhaqi 8 kishigaberilsa, 2 kishiishsizqoladi.Normaldarajadagiishsizlikiqtisodiyotuchuntabiiyhol, chunkiiqtisodiyotuchunmehnatzahirasikerak. Xomashyo, yoqilg’i, harxilmateriallarzahirasiqanchalikkerakbo’lsa, mehnatzahirasihamshunchalikzarur-uniishsizlartashkiletadi.Mehnatgatalaboshganqondiriladi.Yangiyerlaro’zlashtirilgandaulargakerakyumushchilarishsizlarsafidanolinadivahokazo.Chunonchi, ishsizlikningquyidagiturlarimavjud:
1.Friktsionishsizlik vaqtinchaishsizlarbo’lib, ishjoyinialmashtirishpaytidayuzberadi, eskiishdanketib, Yangiishgao’tgunchaishsizlikyuzberadi.
2.Tarkibiyishsizlik ishlabchiqarishtarkibio’zgarganchog’davujudgakeladi.Bundayyangisohalarrivojlanib, eskisohalarqisqaradi, eskisohalardaishlabkelganlar, eskisohalardaishlabkelganlaryangisohagakerakkasbo’zlashtiraolmaydilar, kasbo’zgarishimobaynidaishsizqoladilar.
3.Mavsumiyishsizlik mavsumiyishdabandbo’lganlarningmavsumtugagachishsizqolishi. Buishsizlikqishloqxo’jaligi, qurilishvakurortsohalarigaxos.
4.Yashirinishsizlik rasmanishbilan bandbo’lganlarningfaqatqismanishlashi, ya’nito’liqishlamayturishi. Ungaqisqartirilganishkuniyokiqisqaishhaftasigao’tganlar, ishyo’qligidanhaqberilmaydiganta’tilgachiqqanlarkiradi.
5.Umumiyishsizlik tovarlarvaxizmatlarningbozorikasodbo’lishinatijasidaularningishlabqisqaribketishiBilanpaydobo’ladi. Buishsizlik, odamdaiqtisodiytangliksharoitidayuzberadi.Ishsizlikninghamo’zo’lchovibor. Bu-ishsizlik darajasi deb ataladi. Ishsizlik darajasi ishga layoqatdli kishilarning qanday qismi ishsiz qolganini bildiradi va quyidagi formula bilan hisoblanadi:

Bunda   -ishsizlik darajasi   ishsizlar soni,   -mehnatga layoqatli aholi soni.Masalan, mamlakatda ishga yaroqli faol aholi 12 million kishi bo’lgani holda, ulardan 0,6 million kishi ishsiz. Shuni hisobga olsak:

Ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga ishga joylashish masalasida ishidan ajralgan, birinchi marta ishsiz qolgan, shuningdek, uzoq tanaffusdan keyin mehnat faoliyatini davom ettirish istagini bildirgan har bir fuqaro murojaat qilishi mumkin. Agar ish bilan ta’minlash xizmati 1 kun davomida uni ish bilan ta’min etmasa, 11-kuni ishsiz maqomini oladi. Ish bilan ta’minlash xizmatiga murojaat etgan dan keyin 10 kun davomida taklif qilingan ishdan ikki marta bosh tortgan shaxs ishlik maqomiga ega bo’lmaydi, ammo u 30 kalendar kundan so’ng, umumiy asosda ish qidiruvchi shaxs sifatida ish bilan ta’minlash xizmatida yangidan ro’yxatga olinadi. Agar biror shaxs mehnatbirjasi hisobida turganda ilgarigi ixtisosi bo’yicha ishlash qobiliyatini yo’qotsa yoki zaruriy kasb malakasi bo’lmaganligi sababli munosib ish topolmagan bo’lsa, yohud ishsizning kasb malakasiga mos ish bo’lmaganligi munosabati bilan kasbni o’zgartirish zaruriyati tug’ilsa, ish bilan ta’minlash davlat xizmati uni kasb tayyorgarligidan o’tadigan, qayta tayyorlaydigan yoki boshqa kasbga o’qitadigan joyga yuboradi. Bu vaqtda unga stipendiya beriladi, o’qigan vaqti esa umumiy mehnat stajiga kiradi.Belgilangan taritbga ko’ra, ishsiz deb tan olingan shaxs ishsizlik nafaqasini oladi, bu ishini va ish haqini yo’qotgan yoki uzoq tanafusdan keyin o’z ishiga tiklanishga xarakat qilib yurganlar uchun 12 oylik davr mobaynida 26 kalendar haftasidan oshmasligi, ilgari ishlamagan yoki birinchit marta ish qidirayotgan shaxslar uchun 13 haftadan oshmasligi kerak. 16 yoshgacha bolasi yoki qaramog’ida boshqa boqimandalar bo’lgan ishsizlarga nafaqa miqdori 10 foiz ko’ppayadi. Ishsiz shaxs nafaqa olish davrida faol ravishda ish izlashi va kamida har ikki haftada bir marta ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga uchrashib qo’yishi kerak. Uzrsiz sabablarga ko’ra, belgilangan muddatda ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga kelmaganda, mehnat intizomini buzganligi uchun ishdan bo’shatilganda nafaqa berish 3 oygacha to’xtatib qo’yilishi yoki nafaqa miqdori qisqartirilishi mumkin.Korxona, muassasa, tashkil etilishi va shtatlar qisqartirilishi bilan bog’liq bo’lgan shaxslarni ishga joylash o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bunday shaxslar ishdan bo’shatilayotganligi to’g’risida ikki oy oldin shaxsan qo’l qo’ydirilib ma’muriyat tomonidan taqdim etiladi. Ma’muriyat xodimni ishdanbo’shayotganligi to’g’risida ogohlantirish bilan birga unga shu korxona, muassasa va tashkilotning o’zida boshqa ishni yozma ravishda taklif qilib ko’rishi kerak. Bu ham ishga joylashtirishning bir shakli bo’lib, farqi shundaki, bu vazifani ishga joylashtiruvchi organ emas, balki korxona, muassasa hal qiladi.Korxona faoliyatining tugatilishi munosabati bilan xodim ishsiz qolsa, ularni ish bilan ta’minlash majburiyati shu korxona, muassasa, tashkilotni tugatish haqida qaror qabul qilgan organ zimmasiga yoki yuqori organ zimmasiga tushadi.

XULOSA

Korxona, muassasa, tashkilotning tugatilishi, qayta tashkil etilishi, shuningdek, shtatlarning qisqartirilishi bilan bog’liq xodimlar ishdan bo’shatilganda, birinchidan, o’rtacha bir oylik maoshi miqdorida pul beriladi, ikkinchidan, ish qidirish davrida o’rtacha oylik ish haqi saqlab qolinadi, ammo bu davr ikki oydan oshmasligi kerak. Agar xodim ishdan bo’shatilgandan keyin o’n kun davomida ish bilan ta’minlash davlat xizmatida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatdan o’tsa, unda u ilgarigi uchunchi o’rtacha oylikni olish huquqiga ega bo’ladi. Shtat qisqartirilishi, korxona, muassasa, tashkilotning tugatilishi va qayta tashkil etilishi munosabati bilan ishsiz qolgan xodimning umumiy mehnat staji pensiyaga chiqish imkoniyatini bersa, qonunda belgilangan muddatdan ikki yil avval pensiyaga chiqish huquqiga ega bo’ldilar.Oliy yoki o’rta maxsus o’quv yurtini ishlab chiqarishdan ajralgan holda tugatganlarni ish bilan ta’minlash bir necha usullarda amalga oshiriladi. Kontrakt yoki o’yllanma bitiruvchiga alohida korxona, muassasa, tashkilotbilan mehnat munosabatiga kirishish va ayni vaqtda ulardano’quv yurtida olgan ixtisosi bo’yicha ish bilan ta’minlashni talab qilish huquqini beradi. Bu hujjat ko’rsatilgan korxona, muasasa, tashkilotga yuborilgan ishchi va mutaxasisni qabul qilish, ularni o’z ixtisosi va malakasi bo’yicha ish bilan ta’minlash, normal ishlab chiqarish va turar-joy sharoiti yaratish va qonunda belgilangan ish haqi to’lash majburiyatini yuklaydi. Oliy, o’rta, o’rta-maxsus va professional-texnika o’quv yurtlarini bitiruvchilarni qabul qilishdan bosh tortgan korxona, muassasa, tashkilotlar o’rtacha yillik ish haqi miqdolrida jarima to’laydilar. O’quv yurtini bitirganlar kontrakt yoki yo’llanmada kelishilgan ishga joylashishidan bosh tortsa yoki kelmasa, undan o’qishi uchun sarflangan harajat undiriladi.

Aholining oqilona bandligi ishchi kuchiga talab va uning taklifi o’rtasidagi muvozanatga erishishni bildiradi.
Aholining ish bilan oqilona bandligiga ishchi kuchi talab va taklifi o’rtasidagi bozor muvozanatiga erishilgan, mulkchilikning turli shakllari rivojlangan, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kelgan, yashash va mehnat qilish joylari erkin tanlangan, mahalliy kadrlar safarbarligining har qanday ma’muriy cheklanishlari bekor qilingan, mehnat haqidagi qonunlarga muvofiq ishga joylashish kafolatlari mavjud bo’lgan, eng kam ish haqi darajasini minimal iste’mol byudjetigacha oshirishga muvaffaq bo’lingan va mehnat daromadlaridan soliqlar sekin qisqartirilgan sharoitlardagina erishish mumkin.
Aholining ish bilan ta’minlanishi davlat tomonidan turli iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy va huquqiy tadbirlarni amalga oshirish asosida tartibga solinadi.