Ахоли яшайдиган жойларни режалаштириш ва ободонлартириш indd

Mavzu bo‘yicha savollar
1. Inson hayotida o‘simliklar qanday ahamiyat kasb etadi? 
2. O‘simliklarni aholi yashaydigan joylarni obodonlashtirishdagi 
o‘rni haqida aytib bering.
3. Shahar landshafti haqida nimalarni bilasiz?
4. Issiq iqlim sharoitida ko‘kalamzor hududlarning o‘rni.
2.4. Shahar mintaqasida ishlab chiqarish tumanining joylashishi 
va tuzilishi. Shaharda aholi yashaydigan joylarni tasniflash
Aholi yashaydigan hudud. Aholi yashaydigan hudud qoida 
bo‘yicha shamol yo‘nalishi tomonidan qaraganda sanoat hududidan 
oldin, daryo oqimining yuqorisida, suv havzalari, ko‘kalamzorlar 
yaqinida joylashadi. Shaharning aholi yashaydigan hududini tashkil 
etishda, unda turarjoy qurilmalarini, madaniy-maishiy xizmat 
ko‘rsatish muassasalarini, jamoat markazlarini, ko‘chalar tarmog‘ini 
va umumiy foydalanish ko‘kalamzorini to‘g‘ri joylashtirish ko‘zda 
tutiladi (10-rasm). 

---

29
10-rasm. Shaharning ishlab chiqarish hududi.
1 – 6 – shahar sanoat tumanlari; 7 – korxonalarning alohida 
maydonlari.
Aholi yashaydigan hududlarda ishlab chiqarish chiqindilarini 
chiqarmaydigan va katta yirik aylanishga ega bo‘lmagan sanoat 
korxonalari hamda ilmiy-tadqiqot institutlari va ma’muriy-xo‘jalik 
muassasalari joylashishi mumkin.
Yirik va eng yirik shaharlar aholi yashaydigan qismida, ko‘pincha, 
mustaqil shahar loyihaviy tumanlari o‘zlarining xizmat ko‘rsatish 
markazlari, mehnat joylari, ko‘kalamzorlar tizimi va dam olish joylari 
bilan ajratiladi. Katta joyni egallagan loyihaviy tumanlar qoida bo‘yicha 
turarjoy tumanlari, sanoat va dam olish (rekreatsion) tumanlariga 
bo‘linadi.
Turarjoy tumani shaharning asosiy tarkibiy birligi hisoblanadi. 
Turarjoy tumani hududi quyidagi asosiy funksional qismlardan iborat:

---

30
– turarjoy kichik tumanlari;
– turarjoy tumani jamoat-savdo markazi;
– turarjoy tumanining bog‘i va sport kompleksi;
– ko‘chalar, maydonlar, xiyobonlar.
Turarjoy tumanining kattaligi shaharni rejalashtirishning aniq 
sharoitlari bilan hamda uning jamoat markazini 15-20 daqiqalik piyoda 
yurish talablari, ya’ni 1000–1200 m masofa uzoqligi bilan belgilanadi. 
Bu taxminan 150–200 ga hudud bo‘lib, unda 25–40 ming aholi yashaydi. 
Turarjoy tumani magistrallararo hududda shakllanadi va uning hududini 
tezkor ko‘chalar, magistral ko‘chalar va shahar ahamiyatidagi 
ko‘chalar kesib o‘tishi mumkin emas.
Sanoat hududi. Asosiy mehnat qilish joylaridan biri bo‘lgan sanoat 
korxonalari o‘zining joylashuviga va temiryo‘llar kirib kelishiga 
anchagina hudud talab qilib, shaharning tarhiy tarkibiga kuchli ta’sir 
ko‘rsatadi.
Sanoat ishlab chiqarishi o‘zining sanitar ifodalanishiga ko‘ra 5 ta 
sinfga bo‘linadi:
1-sinf – himoya kengligi 1000 m;
2-sinf – himoya kengligi 500 m;
3-sinf – himoya kengligi 300 m;
4-sinf – himoya kengligi 100 m;
5-sinf – himoya kengligi 50 m.
1–2-sinflarga – kimyoviy ishlab chiqarish, metallurgiya, 
mashinasozlik, foydali qazilmalarni ishlab chiqish, sement, ohak va 
boshqa qurilish mollarini ishlab chiqarish, yirik elektrostansiyalar 
kiradi.
3-sinfga – to‘qimachilik sanoati, hayvonot mahsulotlarini qayta ishlash, 
yog‘ochga ishlov berish korxonalari kiradi.
4–5-sinflarga  – oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi 
korxonalar tegishlidir.
Sanoat hududining ishlab chiqarish yo‘nalishi, sanitariya-gigiyenik 
zararliligi va korxonalar yuk aylanishiga ko‘ra ishlab chiqarish qismi 
yaqinida (100–300 m) yoki undan uzoqda (1–1,5 km) tashqi transport 
magistrallari bilan qulay aloqalarga ega bo‘lgan holda joylashtiriladi.

---

31
Sanoat hududi aholi yashaydigan qismga nisbatan shamol esayotgan va 
daryo oqimi bo‘ylab quyi tarafga joylashishi lozim.
Sanoat hududi butun shahar bilan magistral ko‘chalar tizimi orqali 
yaxshi bog‘langan bo‘lishi lozim (11-rasm).
11-rasm.