Aholi ishlab chiqarish kuchlarining asosi ekanligi

majburiyligi” va “muqarrarligi” degan tushunchalarga aniqlik kiritish zarur. Masalan, xodim yuqori ish haqi to‘lanadigan va ish sharoiti yaxshi bo‘lgan yanada nufuzli ish topish niyati borligi munosabati bilan yoki boshqa mintaqadagi yangi yashash joyiga ko‘chib o‘tish va rahbar xodimlarning noroziligi tufayli ishdan bo‘shaydi. Bu ishsizlik majburiy ishsizlikmi yoki majburiy bo‘lmagan ishsizlikmi.

I. Yollanish bo‘yicha ish bilan bandlar:

1) ishlovchilar - hisobot davri mobaynida ish haqi evaziga ma’lum bir ish bajarganlar;

2) ish o‘rniga ega bo‘lib, hisobot davrida vaqtincha ishlamayotganlar, lekin rasman o‘z ish o‘rinlarini saqlab qolganlar.

II. O‘z korxonasida bandlar:

1) ishlayotgan shaxslar, ular hisobot davrida daromad olish uchun ma’lum bir ish bilan shug‘ullanganlar;

2) korxonaga ega bo‘lib, hisobot davrida biron sababga ko‘ra ishlamayotganlar.

Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, xalqaro standartlarga ko‘ra, “muayyan ish” tushunchasiga kamida bir soat mobaynida ishlaydigan ish to‘g‘ri keladi. Yollanib ishlash bilan o‘z korxonasida ishlashni bir-biridan farqi ish bilan bandlikni faqat ish haqi olish uchun ishlash emas, balki foyda, daromad olish uchun ishlashdan, shu bilan birga, o‘z iste’moli uchun maxsulot ishlab chiqarishdan iborat ekanligidadir.

Ish bilan bandlik ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida ijtimoiy mehnat munosabatlarining turli-tuman shakllaridan iborat bo‘lib, kishilar u yoki bu ish o‘rnidan ijtimoiy foydali faoliyatda tegishli daromad olish bilan ishtirok etish uchun bu munosabatlarga kirishadilar.

Mehnat resurslarining bandligi, uning tovar sifatidagi ishchi kuchi mehnat bozorini tark etganda va uni iste’mol qilish boshlanganda vujudga keladi. Bandlik munosabatlari barcha mehnatga qobiliyatli shaxslar, ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etayotganlarni, ularning ishtirok etish darajasi qanday ekanligini ko‘rsatib beradi.

Bu yerda faqat miqdor jihati emas, sifat jihatini ham nazarda tutish muhim ahamiyatga egadir. Mehnatga layoqatli aholi:

1) ishda bandlar;

2) norasmiy bandlar, ya’ni bandligi ko‘rsatilmaganlar;

3) ishsizlar guruhi;

Bandlikning o‘zi 2 guruhga bo‘linadi:

1) an’anaviy bandlik, ya’ni to‘la ish xaftasida doimiy bandlar;

2) noan’anaviy (egiluvchan) bandlik.

Masalaning muhim bir jihati shundaki, ishchi kuchiga mehnatga layoqatli aholi qatlamiga ilk bor kirgan yoshlar bu uch guruh bo‘yicha taqsimlanadilar. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, yoshlarning aksariyati bandligi ko‘rsatilmaganlar guruhiga mansub bo‘lib qolishmoqda, bu asosan, qishloq joylarida ko‘proq namoyon bo‘lmoqda.

Bunga sabab:

Birinchidan, qishloq joylaridagi mehnat bozorida mehnat resurslari taklifining unga bo‘lgan talabdan ortiqligi.

Ikkinchidan, yoshlarda tegishli kasb-xunarning yo‘qligi.

Uchinchidan, yoshlarda iqtisodiy va xuquqiy bilimlarning yetishmasligidir.

Hozirda hisobga olinmagan bandlar hisob-kitobini amalga oshirish dolzarb masalalardan hisoblanadi, bu holat rasmiy iqtisodiyotning barqarorlashtirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ekspertlarning bank sohasidan tashqarida aylanishda bo‘lgan pul massasini baxolash asosida o‘tkazgan hisob-kitoblari shuni ko‘rsatadiki, hisobga olinmagan bandlik O‘zbekiston aholisining 2,3 mln. dan ziyodini qamrab olishi mumkin ekan. Bunday bandlik tarkibiga band sifatida bir marta hisobga olingan shaxslarning ikkilamchi bandligi ham, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi vaqtinchalik ish ham, takrorlanib turadigan vaqtinchalik bandlik ham, shuningdek, oilalarga pul yoki natural tarzda daromad keltiruvchi bandlik ham kiradi.

O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar mehnat resurslari bandligining yangi shakl va usullarini izlashni talab qilmoqda. Bunda bandlikning noan’anaviy shakllaridan turli xil egiluvchan bandlikdan foydalanuvchi xorijiy davlatlar tajribalari bilan tanishish muhim ahamiyat kasb etadi.

Egiluvchan bandlik yollanma ishchi kuchi tarkibining o‘zgarish tendensiyasini ifodalovchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. U mehnat bozorining tarkibiy qismi bo‘lib, shuningdek, yana bir qator elementlarni o‘z ichiga oladi (5-chizma).

funksional egiluvchanlik (keng miqyosdagi mutaxassislikka ega bo‘lgan ishchilarning o‘rin almashib ishlashi);

mehnatga haq to‘lashning egiluvchan tizimlari;

masofaviy egiluvchanlik (kichik tizimlarda subkontrakt tizimi asosida ishlash);

ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish (hududiy, tarmoqlararo).

Dehqon va fermer xo‘jaliklarida bandlikni o‘stirish. Buning uchun: qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish va hamkorlikda egalik qilish uchun yetishtirilgan mahsulotni realizasiya qilish va qayta ishlash, saqlash uchun maxsus shirkatlarni tashkil etish;

qishloq joylarida dehqon va fermer xo‘jaliklari egalarini zamonaviy xo‘jalik yuritish borasida huquqiy, iqtisodiy va marketing axborotlari bilan ta’minlovchi maxsus xizmatlarni yaratish;

Dehqon xo‘jaliklarida band bo‘lganlar va ularning egalari o‘rtasida fuqarolarni ijtimoiy sug‘urta qilish mexanizmi xususiyatlari to‘g‘risida tushuntirish ishlarini olib borishni faollashtirish.

Dehqon va fermer xo‘jaliklari boshliqlarini agrotexnologiya va qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti masalalariga oid bo‘lgan malakasini oshirish va kasbiy o‘qitishning doimiy amal qiluvchi kurslarini tashkil qilish

Dehqon va fermer xo‘jaliklarida yaratilgan mahsulotlarni qulay sotish uchun zamonaviy savdo vositalari va omborxonalar bilan ta’minlash

Sosial va bozor infratuzilmasida bandlikni o‘stirish.

Bu sohadagi asosiy vazifa yangi ish joylarini yaratish va kapital ko‘chmas mulk bozorini, konsalting tizimi, huquqiy marketing, servis xizmatlarini rivojlantirish, kadrlarni o‘qitish va tayyorlash hisobiga bandlikni o‘stirish.

Sosial va bozor infrastuzilmasining kelajakdagi rivojining asosiy sharti, bu sohaga kasb xunar kollejlari va akademik leseylarda o‘qigan yuqori malakali kadrlarni jalb etish bo‘lib qoladi. Yangi o‘quv muassalarini kasb hunar kollejlari, akademik liseylarni, umumta’lim maktabini bog‘chalarni harakatga keltirishni ko‘zda tutgan kadrlar tayyorlash milliy dasturining to‘laqonli amalga oshirilishi natijasida ta’lim tizimi muasssalarida bandlikni 80 ming kishiga ko‘paytirish imkonini beradi.

Tibbiy xizmat ko‘rsatish darajasini yaxshilash.

Savdo va umum ovqatlanish obektlarini qurish ishlari davom ettirilishi va ularning tarmoqlarini kengaytirish, shuningdek, maishiy xizmat tarmoqlarini kengaytirish;

Bozor infratuzilmasini riojlantirishning asosiy yo‘nalishi bank xizmati, birjalar, savdo uylari va boshqa obektlar tarmog‘ini kengaytirishdir;

Haq to‘lanadigan jamoat ishlarini tashkil qilish. Sosial va transport infratuzilmasi obektlarida, yer qurilishi va meleorativ ishlarida haq to‘lanadigan jamoat ishlarini ko‘plab tashkil etish zarurdir. Buning uchun jamoat ishlarini tashkil qilish va o‘tkazish masalalarini hal qilishning aniq chora-tadbirlari ishlab chiqilishi, ular moliyaviy ta’minlanishi kerak.