Aholi farovonligini oshirishda aholining turmush darajasi va daromadlar, hamda ularni davlat tomonidan tartibga solish muammolari

Pensiya fondlari hajmi
Pensiyaning o‘rtacha va eng kam miqdorlari
Tovar aylanishi hajmi	Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan tovar aylanishi
Bajarilgan xizmatlar hajmi	Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar salmog‘i
Uy–joy fondining hajmi	Bir kishiga to‘g‘ri keladigan uy–joy hajmi (kv.m., xona)
Iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan band aholining soni	Iqtisodiy faol aholi tarkibida bandlar va ishsizlar salmog‘i
Aholining jamg‘armalari	Jamg‘armaning o‘rtacha miqdori
Aholining tabiiy ko‘payishi	Yashash davri

Ko‘rsatkichlar alohida belgilar bo‘yicha quyidagi turkumlarga ajratiladi: umumiy va xususiy; iqtisodiy va ijtimoiy-demografik; ob’ektiv va sub’ektiv; qiymat va natural; miqdor va sifat; iste’mol proportsiyasi va tarkibi ko‘rsatkichlarlari; statistik ko‘rsatkichlar va boshqalar.

Turmush darajasi ko‘rsatkichlari umumiy va xususiy turlarga ajratiladi. Umumiy ko‘rsatkichlarga 1)milliy daromad; 2)iste’mol fondi (iqtisodiyot tarmoqlarining bevosita iste’molga yo‘naltirilgan mahsulotlari); 3)milliy boyliklar iste’mol fondi (to‘plangan iste’mol mulklari – turar joylar, madaniy-maishiy binolar, buyumlar) kabilarning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ulushi kiritiladi. Bu ko‘rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining umumiy darajasini ifodalaydi.
Xususiy ko‘rsatkichlardan 1)iste’mol darajasi va usullari; 2)mehnat sharoitlari; 3)turar joy ta’minoti va maishiy qulayliklar; 4)ijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatish darajasi; 5)bolalarni tarbiyalash sharoitlari; 6)ijtimoiy ta’minot va boshqalarni keltirib o‘tish mumkin. Mazkur ko‘rsatkichlar ijtimoiy taraqqiyot bilan bog‘liq, ammo aholi (mexnatkashlar)ning ma’lum guruhlari, hudud va boshqalar bo‘yicha aniqlashtirilgan.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy jihatlarini, ehtiyojni qondirishning iqtisodiy imkoniyatlarini ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (nominal va haqiqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar iqtisodiy ko‘rsatkichlar sirasiga kiritiladi. Bu ko‘rsatkichlar ishchi kuchini (aholini) takror ishlab chiqarish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning iqtisodiy asoslarini ochib beradi. Bu, ayniqsa, aholi daromadlari salmog‘i va ularni differentsiatsiyalashda yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-malakaviy tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi. Ular ijtimoiy ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topadi va ijtimoiy soha, umuman, iqtisodiyot taraqqiyoti bilan mustahkam aloqada. Bu omillar aholishunoslikning tabiiy asoslari, ya’ni aholi, uning ayrim guruhlari sonining o‘zgarishi, umr ko‘rish davri haqida tasavvur hosil qiladi.
Ko‘rsatkichlarning ob’ektiv va sub’ektiv turlarga bo‘linishi insonlar hayot faoliyatidagi o‘zgarishlarni asoslash zarurati bilan izohlanadi. Ob’ektiv ko‘rsatkichlar ob’ektiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga ega bo‘lsa, sub’ektiv ko‘rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning mehnat, oilaviy munosabatlar, daromadlar, ish, turmush tarzi va shu kabilardan qoniqishi bo‘yicha hisobga olinadi.
Qiymat va natural ko‘rsatkichlar. Qiymat ko‘rsatkichlari barcha daromad ko‘rsatkichlari va pul ko‘rinishidagi boshqa ko‘rsatkichlar (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg‘armalari va qo‘yilmalari va hokazolarning hajmi)ni o‘z ichiga oladi.
Natural ko‘rsatkichlar natural birliklarda (dona, kv.m., kub m. va hokazolar) o‘lchanadigan muayyan moddiy ne’matlar va xizmatlar - oziq-ovqat mahsulotlari, energiya iste’moli, mol-mulk, turar joylar, madaniy-maishiy tovarlar ta’minotining hajmini ifodalaydi.
Turmush darajasini ifodalashda miqdor va sifat ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Miqdor ko‘rsatkichlari muayyan moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’mol hajmini aniqlaydi. Sifat ko‘rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi. Ular moddiy ne’matlar, xizmatlar iste’mol tarkibi, ovqatlanish, ma’lumot, malaka, uzoq muddatga muljallangan ijtimoiy-maishiy buyumlar bilan ta’minlanganlik darajasi kabilarni o‘z ichiga oladi.
Aholi farovonligi proportsiyasi va taqsimot tarkibining (aholi qatlamlarini daromadlar bo‘yicha taqsimlanishi, daromadlar va iste’molni kontsentratsiyalash hamda differentsiatsiyalash ko‘rsatkichlari va boshqalar) ifodalovchi ko‘rsatkichlarni mustaqil ko‘rsatkichlar sifatida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Statistik ko‘rsatkichlar. Statistik ko‘rsatkichlar turmush darajasi ko‘rsatkichlari tizimida muhim o‘rin tutadi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida ilgari qabul qilingan tasnifdan foydalanish deyarli mumkin emas, chunki sho‘rolar davrida tarkib topgan 280dan ortiq ko‘rsatkichni baholash juda murakkab va shu bilan birga so‘nggi yillarda ijtimoiy taraqqiyotning yunalishlari, hisob yuritish va hisobot amaliyoti tub o‘zgarishlarga yuz tutdi va mamlakatda milliy manfaatlarni himoya qiluvchi iqtisodiy omillar muhim o‘rin tutadi.
Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodi sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko‘rsatkichlar tizimi taklif etiladi:
1) umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar (ichki yalpi mahsulot, iste’mol fondi, turmush qiymati iideksi va boshqalar);
2) aholi daromadlari;
3) aholi iste’moli va xarajatlari;
4) aholining pul jamg‘armalari;
5) jamg‘arilgan mol-mulklar va turar joylar;
6) aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
7) aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Bu tizim ham kamchiliklardan butunlay xoli bo‘lmasada, u sho‘rolar davrida foydalanilgan tasnifga qaraganda ixcham, hisob yuritish uchun qulay va turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlarini aks ettiradi.