|
Alfraganus mundarija 1 Uning hayotiva ijodi Uning ilm-fanga qoʻshgan hissasi 3
Ahmad Al-Fargʻoniy
ALFRAGANUS
Mundarija
1
Uning hayotiva ijodi
2.
Uning ilm-fanga qoʻshgan hissasi
3.
Al-Farg‘oniy asarlari
Ahmad al-Farg‘oniy (to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy) (taxminan 798, Farg‘ona (Quva) – 865, Misr(Fustat)) – astronomiya, matematika, geografiya va boshqa ilmiy yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatgan o‘zbek qomusiy olimi. Sharqda Al-Farg‘oniy, Yevropada Alfraganus (Alfraganus) taxalluslari bilan mashhur. Uning hayoti va ilmiy faoliyati to‘g‘risida juda oz, u ham bo‘lsa, uzuq-yuluq maʼlumotlar yetib kelgan.
1.
Ahmad Al-Fargʻoniy hayoti va ijodi
1.
Ahmad Al-Fargʻoniy hayoti va ijodi
Horun ar-Rashid farmoni bilan bino qilingan ikkita rasadxona va boy kutubxona bor edi. Abu Rayxon Beruniy maʼlumotiga qaraganda, rasadxonalardan biri Bag‘dodning ash-Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinida Kasiyun nomli tog‘da joylashgan edi. Rasadxonalarda Horun ar-Rashid asos solgan ilmiy markaz „Bayt ul-hikmat“ olimlari ilmiy tadqiqotlar olib borardi. Ular orasida al-Farg‘oniy ham bor edi.
Garchi Al-Farg‘oniy haqida maʼlumotlar juda oz bo‘lsada, ammo o‘rta asrlarda sharq ilmiy dunyosida uning nomi mashhur bo‘lgan. Ibn annadim (10-asr), Ibn al-Kiftiy (12–13-asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (13-asr) va Xoji Xalifa (17-asr) kabi Sharq fihrastchilari uning nomini o‘z asarlarida qayd etganlar.
Koinot ilmining asoschisi Ahmad al-Farg‘oniy
Misr . 2007
2.
Uning ilm-fanga qoʻshgan hissasi
HAND ACCOUNT
Nilometr
Ahmad Fargoniy tomonidan Nil daryosining Roda orolida yaratilgan nilomer daryo sathidan past qilib qazilgan tortburchak quduq bolib, 3 xil balandlikdagi kanallar orqali daryo bilan tutashtirilgan. Quduqning ichki qismiga tosh terilgan va pastki qismiga tosh zinalar orqali tushish mumkin. Inshootning orta qismiga sakkiz burchakli tosh ustun ornatilib, 19 tirsaqqa (1 tirsak taxminan 54 sm.ga teng) bolingan.
2.
Uning ilm-fanga qoʻshgan hissasi
Jumladan, kremonalik Gerardo XII asrdayoq Ahmad Fargoniyning «Javomi ilm an-nujum val harakat as-samoviy» asarini lotin tiliga ogirgan. XIII asrda esa mazkur kitob Yevropaning boshqa tillariga ham tarjima qilingan. Bu asardan qariyb XV asrga qadar asosiy astronomiya darsligi sifatida foydalanilgan ham. Golland arabshunosi va matematigi Yakov Golius 1667-yilda Amsterdamda mazkur kitobni arab va lotin tilida nashr qildirib, Al-Fargoniy (yevropacha Alfraganus) nomini butun dunyoga tanitdi. Hatto, italiyalik adib Dantening «Ilohiy komediya»sida ham ulug Alfraganus nomi tilga olingan.
Ahmad Farg'oniy yerning dumaloqligini, bir xil osmon yoritgichlarining har xil vaqtda kotarilishini, tutilishni, har xil joyda korinishini shunday dalillar bilan isbotladiki, ular hozirgacha o'zlarini qotgani yo. Bogdodda 829 yili va Damashqdagi Sanjar sahrosida 832-yil olib borilgan astronomik kuzatishlar shular natijalari
Ahmad Farg’oniy arab tilida astronomiya, jug’rofiya va matematikaga oid bir necha asarlar yozgan. Ular ilmiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan, biroq turli sabablar bilan aksariyati bugungi davrgacha saqlanib qolinmagan. Olim ilmiy merosidan qo’lyozma shaklida kelganlari quydagilar:
2.ALFRAGANUS
3.
Al-Farg‘oniy asarlari
1 Kitob fi javomih ilm an-nujum va usuli harakat is-samoviya»
2 .Kitob al-Komil Fi-usturlab»
6. «Qisob al-anomim as-saboat»
4. Risolat al-Fusul madji fi masjitiy va quva salosuna fasl»
5. Risolat fi ma’rifat il-avkat al-lati yakunu – Namar fiho favq yer-arzi
av taxixa»
3.Kitob um sanoati ul-usturlab»
7. «Kitob fi sanoat il–usturlab va il–burxon alayxi»
8. «Kitob amal il-ruhamat»
3.
Ahmad al-Fargʻoniy asarlari
Picture
Ahmad al-Farg‘oniyning 8 asari ma’lum. Shu bilan birga, ta’kidlab o‘tishimiz kerakki, Rizoulloh Ansoriyning dalolat berishicha, uning qoldirgan asarlari soni o‘n bitta. Bu kitoblarning har birida astronomiyaga oid yangi, qimmatli fikrlar aytilgan. Ularning ayniqsa ikkitasi jahon astronomlariga ma’lum va mashhurdir. Biz bu o‘rinda al-Farg‘oniy asarlarining mazmuni bilan chegaralanamiz.
1 Astronomiya ilmi asoslari» — «Samoviy harakatlar va umumiy astronomiya kitobi» («Kitob fiy harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum»).
2
Asturlob yasash haqida kitob»(«Kitob al-komil fiy san’a al-asturlob
Rossiya(Peterburg) va boshqa bir qancha mamlakatlarning yirik ilmiy kutubxonalarida asrlar bo‘yi saqlanib kelmoqda.
Al-Farg‘oniy kitoblari 1145 yildan shu vaqtgacha, ya’ni XII asrdan XXI asrgacha lotin, italyan, frantsuz, nemis, ingliz, ibroniy, ispan, arab, fors tillarida Angliya, Belgiya, Germaniya, Gollandiya, Misr, Italiya, Marokash, Suriya, AQSh, Tunis, Frantsiyada bir necha bor nashr etilgan.
«Astronomiya ilmi asoslari» B.Rozenfeld, I.Dobrovolskiy va N.Sergeeva tarjimasida rus tilida birinchi marta 1998 yili Toshkentda nashr qilindi. Bu tarjima qo‘lyozmasining ayrim parchalarini tarjimonlar ruxsati bilan O.Fayzullaev 1976 yili nashr ettirgan edi. Ruscha va o‘zbekcha to‘la nashrini amalga oshirishda esa A.Ahmedov va A.Abdurahmonov ancha xizmat qildilar.
THANK YOU
http://hozir.org
Do'stlaringiz bilan baham: |
