Agrokimyoning ekologik muommolari

Sug’oriladigan sharoitlarda o’g’it qo’llash muammolari

Sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproqdan ko’p miqdorda oziq moddalar isrof bo’ladi. Sug’orish tarmoqlarining nomukammalligi oqibatida oqava suvlarning aksariyati daryo va boshqa suv havzalariga tashlanadi. Ular bilan birga o’g’itlar tarkibidagi oziq moddalarning bir qismi tuproqdan mosuvo bo’ladi.
Turli o’g’itlar tarkibidan yuviladigan oziq moddalar mikdrri bir xil emas. Kuzatishlar asosida superfosfat tarkibidagi fosforning amalda yuvilmasligi aniqlangan bo’lsa, eng ko’p oziq moddalar ammiakli selitradan (20 mg/l N0 ₃ va 0,2 mg/l NN⁺₄) yuvilishi isbotlangan. Bu ko’rsatkich ammoniy sulfat va mochevinada mos ravishda N0₃,-3,5 va 10 mg/l; NN⁺_4-1,6 va 2,7 mg/l ni tashkil qilgan.
1 ga maydondan o’rtacha 0,8—1,0 kg/ga (yengil mexanikaviy tarkibli tuproqdarda bir muncha ko’prokq fos-for yuvilishi e’tdirof etilgan.
Azotli o’g’itlar tarkibidagi nitrat shakldagi azot sugorma suvlar ta’sirida oson yuviladi va atrof muxitni ifloslantdiradi. Nitratlarning yuvilishi erta bahor va kech kuzda sezilarli darajada kuchayadi, quruq iqlimli sharoitlarda sug’orishdan keyin nitratlar tuproq kapillyarlari buylab yuqori kutariladi. Shu boisdan dehqonchilikda azotli o’g’itlarni kiritish muddatlari hamda ammiak shakldagi azotning nitrifikasiyalanish jadalligini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Azot nitratli-azotli o’g’itlar tarkibidan boshqa turdagi azotli o’g’itlarga nisbatan ko’proq yuviladi.
Suyuq holatdagi azotli o’g’itlar tuproqning yuza qatlamlariga kiritilganda, ko’p miqdorda azot yo’qoladi. Qumoq tuproqlarda suvli ammiak (NN₄ON) 10—12 sm, suyultirilgan ammiak (NH₃) 16 sm, chuqurlikka kiri­tilganda, azotning isrof bo’lishi kuzatilmaydi. Og’irmexanikaviy tarkibli tuproqlarda bu kursatkich 7—8 va 12—14 sm ni tashkil etish lozim.
Fosforli o’g’itlar qiyin eriydigan shaklda bo’lgani, kaliy tuproq singdirish kompleksi tomonidan almashinib singdirilganligi sababli o’simliklarning iddiz tizimi tarqalgan qatlamdan juda kam yuviladi.
Fosfor va kaliyning tuproqda fiksasiyalanishi juda tez (1—2 kecha-kunduz ichida) sodir bo’ladi. Bunda fosforning ko’p qismi (60—70%) kiyin o’zlashtiriladigan shaklga o’tadi. Bu jarayon birinchi navbatda o’g’itning fizikaviy holatiga bog’liq bo’lib, odatda ko’kunsimon holatdagi fosforli o’g’itlar donador o’g’itlarga nisbatan tuproq bilan ko’proq muloqotda bo’ladi va tabiiyki, tezroq qiyin o’zlashtiriladigan shaklga o’tadi.
Fosforli va kaliyli o’g’itlar ekishgacha tuproqning yuza qatlamlariga kiritilsa yoki qo’shimcha oziqlantirish sifatida qo’llanilsa ularning asosiy qismi o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmaydi. Shu bois fosfor­li va kaliyli o’g’itlar yillik me’yorining 50—60 % i kuzgi shudgor ostiga kiritiladi.
Tuproqlarning mexanikaviy tarkibi, suv rejimi va o’g’it me’yoriga bog’liq ravishda 1 ga maydondan o’rtacha 1—30 kg azot 0,4—60 kg kaliy, 4—60 kg oltingugurt, 3—90 kg magniy va kam miqdorda fosfor yuviladi.
O’g’itlarni nourin qo’llash va sug’orishni noto’g’ri amalga oshirish okibatida ko’p miqdordagi nitratlar sizot suvlariga kushiladi yoki yuvilib suv havzalariga kelib tushadi, qaysiki ekologiyani buzadi. Lekin o’g’it­larni ilmiy, ilg’or agrotexnikaviy tadbirlar asosida qo’llash atrof-muhitga zarar yetkazmasdan ekinlardan mul va sifatli hosil yetishtirish imkonini beradi.