Agrokimyo va agrotuproqshunoslik

1.O'simliklarning mineral oziqlanishi


O’simliklarning mineral oziqlanishni o’rganish uzoq tarixga ega, ya’ni bu jarayonni o’rganishga odamlar qadim- qadim zamonlardan qiziqib kelganlar.
O’simliklarning oziqlanish jarayonini uch etapga (davrga) bo’lib o’ganish mumkin. Birinchi etap - emperik etap. Kadim zamonlarda (fanda) «o’simliklar o’z tanasini tuproqni shirasi xisobiga kuradi» deyilgan.Bu fikir eramizdan avvalgi 384-322 yillarda Gresiyalik olim Aristotel tamonidan ilgari surilgan. Ikkinchi – eksperimental etap bo’lib, bu gollandiyalik olim Van Gelmont nomi bilan uzviy bog’lik. 1629 yilda Ya.B. Gelmont idishga 91 kg kuruk tuprok solib, unga og’irligi 2,25 kg keladigan tol ko’chatini ekadi. Uni besh yil davomida yomg’ir suvi bilan sug’orib turadi. Besh yil o’tgandan keyin o’simlikni tortib ko’rganda uni quruq og’irligi 77 kg ya’ni taxminan 75 kg ga og’irligi ortganligini va tuproq og’irligi esa, 56,6 gr. kamayganligin kuzatdi. Tajribadan olingan natijalar asosida U, o’simlik o’z tanasini suv xisobiga kuradi degan xulosaga keladi. Shu tariqa botanikada« Suv nazariya» si paydo bo’ladi. 18-asrning oxiri 19-asrning boshida nemis agronomi A.Teer tamonidan «Gumus nazariya»si yaratiladi. Bu nazariyaga binoan o’simlik suv va gumus bilan oziklanadi degan g’oya ilgari suriladi..
Shunday qilib sekin – sekin o’simliklarning mineral oziklanishi to’g’risidagi ma’lumotlar to’plana bordi.
1777 yilda A.T. Bolotovning «Tuproq o’g’itlari to’g’risi» da monogrfiyasi chop etiladi. Bolotov tomonidan mineral o’g’itlarni ko’llash usuli ishlab chiqildi. Uning bitta ilmiy maqolasida 53 ta o’g’itning qishloq ho’jalik ekinlariga yaroqli ekanligi ko’rstilgan.
Shvesaryalik tabiatshunos N.T. Sossyur o’simliklarni mineral oziqlanishi buyicha ma’lumotlarni to’plab, tuproq o’simliklarni azot va mineral elemnetlar bilan ta’minlanadi degan hulosaga keladi. U, 18O4 yilda «O’simliklarni kimyoviy analiz kilish» degan kitobida har-hil tuzlarning o’simliklar ildiziga bir xil tezlikda yutilmasligini ko’rsatib beradi.
1837 yilda fransiyalik agroximik J.B.Bussengo o’simliklarni mineral tuzlar (kul va selitra) bilan ta’minlansa, qumda xam o’stirishni mumkinligini ko’rsatib beradi.
184O yili nems ximigi Yu.Libix o’simliklarning mineral oziqlanish nazariyasini yaratadi.Bu nazariyaga binoan tuproq unumdorligi shu yerda bo’ladigan mineral moddalarga bog’lik. U birinchi bo’lib, yerga o’g’it sifatida toza xoldagi minerel moddalar berilishligini ko’rCatib beradi.
1859 yilda I.Knop va Yu.Cakss tamonidan o’tkazilgan tajriba natijalri shu payitgacha hukum surib kelayotgan «Gumus nazarisiga»zarba beradi. Ular, agar o’simliklarni N, P, S, K, Ca, Mn va Fe elementlari bilan ta’minlansa, o’simliklarni normal holda vegetatsiya davrini oxirgacha suvli sharoitida o’stirish mumkinligini ko’rsatib beradi.
O’simliklarning normal o’sib rivojlanishi uchun zarur bo’lgan elementlarni ozuqa moddalar deyiladi. Haqiqatda xam mana shu moddalarning o’simliklarga ozuqa modda ekanligini bilish uchun o’simliklarni shu elementlar bor yoki bo’lmagan sharoitda o’stirish kerak.
1860 yilda Caks va Knop o’simliklarni, tarkibida mineral tuzlar tutgan eritmalarda o’stirish orkali, o’simliklarning normal xayot kechirishi uchun C, O2 va H2 dan tashqari N, P, S, K, Ca, Mg, Fe elemenlarining bo’lishligini ko’rCatib berdilar. Agar mana shu elementlardan birortasini oziqa eritma tarkibiga kiritilmasa yoki uning tarkibidan olib tashlansa, o’simlikni normal o’stirish mumkin emasligini ko’rsatib berdilar.
Knop eritmsini tarkibi kuyidagicha:
1.Ca(NO2)3 --1g/l; 2. KH2PO4 ;---O,25 g/l; 2.MgSO4 ---O,25g/l;KCI—O,125 g/l; va FeCI3 ---O.O125 g/l.
Mana shu tuzlardan ko’rsatilgan mikdorda olib, 1l suvda eritilsa, uning tarkibida o’simliklarning normal o’sishi uchun zarur bo’lgan 7 ta elementning (N, P, S, K, Ca, Mg, Fe) bo’lishligini ko’ramiz. Bu ozuqa eritmasi hozirgi kunda ham boshqa eritmalarga nisbatan ko’prok ko’llanib kelayotga eritmalardan xisoblandi. Bunga Sabab: 1.Knop ozuqa eritmasida xar kanday sharoitda ham, har turdagi o’simliklarni o’stirish mumkin.
2.Bu eritma tarkibida o’simliklarga zarur bo’lgan hamma elementlar mavjud bo’lib, ular oson o’zlashtira oladigan darajada. 3.Umumiy tuzlar konsentratsiyasi 0,2% atrofida ya’ni o’simliklar ildiziga suv va suvda erigan moddalarning kirishiga xalaqit bermaydi. 4. Bir va ikki valentli ionlar muvozanat xolatda bo’ladi. 5.Eritma pH neytralga yaqin.
Caks va Knopning ijobiy xizmatlari bilan bir vaqtda ularning katta kamchiliklari ham bulgan. Ular tajribada ishlatiladigan suvning, vegitatsion idishlarini va ko’llaniladigan tuzlarni tozaligiga e’tibor bermaganlar. Shularning natijasida o’simliklarga ham kam miqdorda zarur bo’lgan elementlar yechilmasdan kolib ketgan. 20-asrning boshlarida uslubiy jixatdan o’ta toza xolda o’tkazilgan tajribalar natijasi o’simliklarning norml o’sishi uchun yukorida ko’rsatilgan 7ta elementdan tashqari yana 5 ta (B, Mn, Zn, Co, Cu) elementlari zarurligini ko’rsatadi. Ammo ayrim o’simliklarnin normal o’sib rivojlanishi uchun bu elementlardan tashkari yana CI, Co, va Na elementlari zarur degan qarashlar ham bor. Umuman aytganda manashu yukorida ko’rsatilgan elemenlarning xammasi zarury elemenlar bo’lib, birining o’rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Agar bu elementlarning kaysi birini oziqa eritmasini tarkibidan chikarib tashlansa, yoki shu elementning keskin yetishmasligi bo’lsa, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi sekinlashadi, ba’zi bir payitlarda nobud xam bo’ladi.