Agressiv xulq –atvor borasidagi nazariyalar Reja: agressiya tushunchasi. Agressiv xulq-atvorning nomoyon bo`lishi

Agressiv xulqning namoyon bo‘lishi

L. Berkovits (1968, 1981, 1995) va boshqa tadqiqotchilar b u n ­ day stimullar qatoriga qurol kirishini aniqlashdi. Tajribalar- ning birida o‘yinchoq qurol o ‘ynagan bolalar o‘yindan so‘ng boshqalar kubiklardan qurgan uychani osongina buzib tashlash- gani kuzatilgan. Yoki yana bir tajribada Viskoniya universiteti talabalari ko‘z oldilarida qurol turganda (ularning nazarida bu qurol oldingi tajribadan so‘ng tasodifan unutib qoldirilgan edi) o‘z «dilozor»lariga ko‘proq kuchlanishli tok yuborishgan. «Ta­ sodifan unutib qoldirilgan predmet»lar qurol emas, tennis raket- kasi bo‘lganida esa tokni kamroq yuborishgan. AQSHda sodir bo‘layotgan qotilliklarning teng yarmi shaxsiy qurol orqali amalga oshirilishini bilganda, L. Berkovits unchalik lol qolmadi. Statis- tik m a’lumotlarga qaraganda uyda qurol saqlansa, u qachondir otiladi va qandaydir begona kishi emas, balki atrofdagi tanishlar- dan birovi jabrlanadi. «Qurol nafaqat jinoyat sodir qilishga imkon beradi, — deydi L. Berkovits, — balki u jinoyat sodir qilishga un- dashi ham m um kin. Barmoq tepkiga talpinadi, shuningdek, tepki ham barmoqqa talpinadi».

Bu tushuncha agressiyani emotsiya, motiv yoki ko‘rsatma si­ fatida emas, balki xulq-atvor modeli sifatida ko‘rishni taqozo eta- di. Bu m uhim fikr ko‘plab chalkashliklarni tug‘dirdi. Agressiya term ini ko‘p hollarda g‘azab kabi negativ (salbiy) his-tuyg‘ular bilan, haqorat qilish va ziyon yetkazish kabi motivlar bilan, hatto negativ ko‘rsatmalar sirasiga kiruvchi irqiy va etnik xurofot bi­ lan assotsiatsiyalanadi. Bu om illar natijasi zarar yetkazish bo‘lgan xulq-atvorda albatta m uhim rol o‘ynashiga qaramay, ular bunday harakatlar uchun asos b o ia olmaydi. G ‘azab boshqalarga tajovuz qilish uchun aslo zaruriy shart bo‘lib hisoblanmaydi, boshqacha qilib aytganda, ayrim holatlarda agressiya o ‘ta sovuqqonlik ho- latida yuzaga kelishi m um kin bo‘lgani kabi, o ‘ta kuchli hayajon holatida ham paydo b o iish i mumkin. Shuningdek, agressorlar- ning ular tajovuz qilayotgan shaxslardan nafratlanishlari yoki ularni yoqtirishlari um um an shart emas. Ko‘pchilik odam lar o‘zlari yoqtirgan insonlarga zulm o ‘tkazadilar.
Shunday qilib, hozirda ko‘pchilik tom onidan «Agressiya — boshqa tirik jonzotga u buni istamagan vaziyatda haqorat yoki zi­ yon yetkazishni maqsad qilib qo£ygan xulq-atvorning har qanday shakli», degan tushuncha qabul qilingan.
Inson agressiyasi ko‘rinishlarining turli-tum an va tubsizligi- dan kelib chiqib, m azkur xulq-atvorni o ‘rganishda D. Bass to ­ m onidan tak lif etilgan konseptual ram kalar bilan chegaralanish juda foydali ekanligi ayon bo‘ldi.
Uning fikricha, agressiv harakatlarni uchta shkalaga asoslan- gan holda tasvirlash mum kin: jismoniy — verbal, aktiv — passiv va to‘g‘ri — egri. U larning kombinatsiyalari sakkizta ehtimolga ya- qin kategoriyalarni berib, ko‘plab agressiv harakatlarni ular asosi­ da tushuntirish m um kin. Masalan, bir kishining ikkinchisining ustidan otib, pichoqlab yoki kaltaklab zo‘ravonlik qilishi ham jis­ moniy, ham aktiv, ham to ‘g‘ri shkala sifatida kvalifikatsiyalanishi m um kin.