тушунилади. Шунинг учун таълим тизимида инновация ўзгартириш билан бевосита боғлиқ. Бундай
ўзгартиришлар таълим тизимининг:
-
мақсадига, мазмунига, метод, технологиясига, ташкил этиш шакли ва бошқарув
тизимига;
педагогик фаолиятдаги ўзига хослик ва ўқув-билиш жараёнини ташкил этишга; таълим даражаларини назорат
қилиш ва баҳолаш тизимига; ўқув-методик таъминотига; тарбиявий ишлар тизимига; ўқув режа ва ўқув
дастурларига; ўқувчи ва ўқитувчи фаолиятига боғлиқ.[Бошланғич синфларда синфдан ташқари ўқишга таълим
жараёнида ўқувчиларни ахлоқий-эстетик тарбиялашнинг муҳим воситаси сифатида қаралади. Синфдан ташқари
ўқишнинг мақсади кичик ёшдаги ўқувчиларни болалар адабиёти ва халқ оғзаки
ижодининг хилма-хил
намуналари билан таништириш, уларда китобхонлик маданиятини шакллантиришдан иборатдир.
Синфдан ташқари ўқиш дастурининг мазмунига кўра таълимнинг ҳар бир босқичида икки-асосий
бўлимга ажратилади.
1-
босқичда ўқиш доираси, яъни ўқитиладиган китоблар ва уларни қайси тартибда ўқиш билан
таништириш юзасидан ўқувчиларга кўрсатма берилади.
2-
босқичда шу ўқув материаллари асосида билим, кўникма ва малакалар шакллантирилади.
Синфдан ташқари ўқиш болаларда эзгуликка муҳаббат, ёвузликка нафрат уйғотиш, боғланишли нутқни
ўстириш, адабий-эстетик тафаккурларни юксалтиришга хизмат қилади. Болалар адабиёти аввало ўзининг
қизиқарли мазмуни, бадиий образларнинг гўзаллиги, тилнинг ифодалилиги, шеърий сўзларнинг мусиқавийлиги
билан болаларга қувонч бахш этади. Айни вақтда у болаларга тарбиявий таъсир ҳам кўрсатади. Болалар
адабиёти ўқувчиларга жонажон ўлка, табиятини, кишиларнинг меҳнати, ҳаёти, уларнинг қилаётган ишлари ва
кўрсатаётган қаҳрамонликлари, болалар ҳаётидан олинган воқеликни, болаларнинг ўйинларини
тушунишга
ўргатади.
Ҳар бир синфда синфдан ташқари ўқилган барча асарлардан айрим воқеаларни ўқувчиларга мос равишда
саҳналаштириш мумкин. Бу боладаги нутқни ривожлантиришга, луғат бойлигини оширишга ёрдам беради.
Шунингдек саҳналаштирилган асарни томоша қилган ўқувчиларнинг диққат хусусиятлари фаоллашиб,
хотираларида сақлаш қобилияти ўсади. Саҳналаштириш ўқувчини ҳар томонлама йўналтиради, яъни актёрлик
қобилиятини ривожлантиради, сухандонлик, режиссёрлик каби касбларда илк тасаввурларни ўргата бошлайди.
Асарни саҳналаштириш даврида албатта ўқитувчи раҳбарлик қилади. Ўқувчилар ифодали ўқишлари
ўқувчиларда завқ-шавқ уйғотиб китобга, бадиий асарга ҳавас, уни ўқиб ўрганишга интилиш уйғотади. Ҳар бир
дарсда янги китоблар тавсия қилинади. Тавсия формалари турлича бўлиб, улар фикр алмашув,
китобни
кўрсатиб, тўғридан – тўғри тавсия қилиш, синфда кичик тематик ёки авторга тегишли кўргазма ташкил этиш,
ўқувчиларни қизиқтириш учун тавсия қилинадиган китобдан бирор парчани ўқиб бериш, расм кўрсатиш,
диапозитив ёки парчасини намойиш қилишдан иборат.
Ҳар бир дарсда ўқувчилар ҳикоя, эртак, шеър ўқийдилар; ҳажми кичик асарни яхлит, ҳажми катта булса,
икки – уч дарс давомида ўқийдилар, синфдаги барда ўқувчилар ўқиган китобидан бирор парчани ўқиб
берадилар. Кўпроқ овоз чиқариб ўқийдилар, бундан ташқари, дарсда ичда ўқишдан ҳам, шеър ёдлашдан ҳам,
ролларга бўлиб ўқишдан ҳам фойдаланилади.
Бошланғич таълим Концепциясида бошланғич таълимнинг мақсад ва вазифалари аниқ белгилаб
берилган. Чунончи, болаларнинг онги ва тафаккурида мавжуд бўлган яширин имкониятларни аниқлаш ва
ривожлантириш кичик мактаб ёшидаги болаларда таълимнинг дастлабки давридан бошлаб янги имкониятларни
ўқув материалини муваффақиятли ўзлаштиришгагина эмас, балки ҳаётий муаммоларни ечишга ҳам тайёрлайди,
ўқувчиларда ўрганиш ва таълим жараёнига бўлган қизиқишини оширади. Шу боис, бошланғич таълим синфдан
ташқари ўқиш дарсларида “SWOT – таҳлил методи”, “ФСМУ технологияси”, “Чархпалак”, “Светафор”, “Қор
парчалари”
“Тушунчалар таҳлили” каби инновацион технологиялардан фойдаланиш ўқувчиларда мантиқий
фикрлашни ўстиради. Синфдан ташқари ўқиш дарсларида суҳбат ўқилган китобни муҳокама қилишда ҳам, янги
китоб тавсия қилишда ҳам қўлланади; суҳбат элементлари ўқилган асардан асосий мазмунни ажратиш учун,
вокеалар изшиллигини, бўлган вақти ва ўрнини, боғланишини белгилашга ёрдам беради. Суҳбат учун савол
тузишда ўқувчиларнинг мустақиллиги, ҳаётдан, ўқилган бошқа китоблардан қўшимча жавоб бериши ҳисобга
олинади.
Синфдан ташқари ўқиш дарсларида қизиқарли машқларга алоҳида ўрин берилади.
Бундай дарсларда
адабий викторина (бир мавзу устида савол-жавоб ўйини), энг яхши иншолар, иллюстрациялар, топишмоқ
топиш, конкурслар ўтказиш, топишмоқлар альбомини тузиш, тайёргарликсиз жамоавий ёки
индивидуал
равишда эртак тўқиб айтиш, ўқувчилар ҳаёти ҳақида, ёзувчиларнинг чуқур маъноли гап (ҳикматли сўз)лари ва
мақоллар, латифалар айтиш мумкин. Баъзан ўқитувчилар бундай дарсларда инновацион технологияларидан
«Ҳазил минути», «5 секунд ўйлаш учун», «Топишмоқларни топ», «Билимдонлар клуби» каби қизиқарли
машғулотларни доимо ўтказиб турилади.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, инновацион технологиялар дарс жараёнида қўллаш таълимнинг
анъанавий тизимидан фарқли равишда инновацион технологиялар асосида ўқиш дарсларининг ҳар бир
жараёнида ўқувчининг фаоллигига асосланган, мустақил
фаолияти, ўзлаштириш қобилиятини ҳисобга олган
ҳолда, таълим жараёнига тўлиқ жалб этилиши ётади.
Инновацион педагогик технологияларга асосланган дарснинг анъанавий дарсдан фарқи шуки, бу дарсда
ўқувчига эркинлик муҳитини яратиб беришида кўринади. Бу имконият ўқувчига ҳеч қандай тайзиқ ўтказмасдан
унинг шахсиятига тегмасдан саволлар бериш орқали дўстона муносабатдаги ўқув муҳитини яратишидадир.
90
