Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHDAGI BOLALARNI HARAKATLI OYINLAR ORQALI KASB-
HUNARGA QIZIQTIRISH XUSUSIYATLARI 
 
RAHMONOVA G., TDPU 
 
O‘sib kelayotgan avlodni mehnatsevarlik, bunyodkorlik ruhida tarbiyalash xalqimizning azaliy 
fazilatlaridandir. Buning uchun esa, avvalo, ularda mehnatga, kasb-korga qiziqish uyg‘otiladi. Ma’lum kasb-hunar, uni 
egallagan mutaxassis to‘g‘risida dastlabki tasavvur va tushuncha hosil qilganidayoq, kichkintoy ko‘nglida iliq hislar 
paydo bo‘ladi, hayot uchun kerakli turli narsalarni yasayotgan kishilarni hurmat qilishga o‘rganadi. Zero, maktabgacha 
ta’lim muassasalarida mehnat tarbiyasi bolalarni uyushqoqlik, mehnat jarayoniga shaxsiy tashabbus bilan qo‘shilish, 
mehnat faoliyatida o‘zini o‘zi nazorat etish, o‘ziga o‘zi baho berish, boshlagan ishini oxiriga yetkazish, mehnatga 
mas’uliyat bilan yondashish kabi sifatlar bilan birga, o‘zgalarning mehnat natijasiga hurmat, ularning kasbiga qiziqishni 
tarbiyalaydi. Shuning uchun ham maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishda 
dastlab o‘zlari har kuni ko‘rib, bilib yurgan kasb egalari (oshpaz, farrosh, bog‘bon, tarbiyachi, nonvoy, tibbiy hamshira 
va boshqalar) mehnati bilan tanishtirish, ularning ishi inson uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligiga e’tibor qaratish 
zarur. 
Mehnatga taqlid qilish harakatli yinlari, ko‘rinishi bo‘yicha, juda erta jismoniy tarbiya vositasi kabi ob’ektiv 
hayotiy manba sifatida qo‘llana boshlangan. Binobarin, jamiyat rivojlanishi bilan o‘ziga xos va mos talablar paydo 
bo‘la boshladi, ya’ni harakatli o‘yinlarni boshqacha shakillariga o‘tkazish hayajonliroq, raqs, ashula, she’r va hakazo. 
Faqatgina harakatlar bilan chegaralanmay yana ham jonliroq o‘tkazilishi to‘g’ri keladi. 
Bolalarni jamoatchilik, mehnatsevarlik va jamoat oldida o‘z burchi his qilish ruhida tarbiyalash hozirgi 
kunning eng muhim masalalari hisoblanadi. Bola maktabga qadam qo‘ygan birinchi, kundan boshlab, unda mehnatga 
nisbatan muhabbat uyg’otish, uyushqoqlik, ishchanlik va boshlangan ishni oxiriga yetkaza bilish xususiyatini 
tarbiyalash kerak. Buning uchun tarbiyaning barcha vositalaridan, jumladan, bolalarning sevimli o‘uinlaridan 
foydalanish ayni muddaodir. 
249 

---

O‘yinlar hayotidagi to‘siqlarni yengish hamda har xil xislat va qobilyatlarini ro‘yobga chiqarish bilan bog’liq 
bo‘lgan jismoniy mashqlarning turli kompleksini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, odatda, bolalar sevib o‘ynaydigan, 
ularga quvonch baxsh etadigan musobaqa elementlari ham harakatli oyinlarga kiradi. 
Ma’lumki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o‘yinlari taqlid qilish tabiatida bo‘ladi. Bola tevarak 
atrofdagi borliqni kuzatadi, undagi ba’zi narsalarni o‘yiniga kiritadi va shu o‘yin vositasida o‘zini qurshab turgan 
olamni bilib oladi, binobarin, unda turmush hodisalariga nisbatan muayyan munosabat paydo bo‘ladi. 
O‘quvchi turmushdagi, mehnat sohasidagi tabiat hodisalari va jonivorlar hayotidagi har xil narsalarni taqlid 
qilib o‘ynar ekan, bu hodisa va harakatlarning ma’nosini anglay boradi, asta-sekin hayotiy tajriba orttiradi, 
qiyinchiliklarni yengishga o‘rganadi, unda harakat ko‘nikmalari hosil bo‘ladi va tasavvur tobora boyib boradi. 
Kitobda bayon etiladigan o‘yinlar, chunonchi, yurish, yugurish, sakrash, irg’itish yoki uloqtirish, tirmashib 
chiqish kabi mashqlar bola harakatlarini rivojlantirish va takomillashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Harakatlarning takomillashishi bilan birga, jismoniy qobilyat ham taraqqiy eta boradi, yurak va nafas 
sestemasining faoliyati yaxshilanadi. Bundan tashqari, o‘yinlar bolalarning jismoniy barkamol bo‘lishi uchungina emas, 
balki aqliy va axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun muhim bo‘lishi ahamiyatga ega. Ko‘plashib o‘ynaydigan o‘yinlarda 
bolalar maqsadga erishishi uchun estetik didi va tadbirkorligi, qat’iyatini ko‘rsatishib, jamoat oldida faqat o‘zining 
emas, balki o‘rtoqlarining xatti-harakatlari uchun ham javobgarlik hissini sezadigan bo‘lishi kerak. 
Harakakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida hosil qilingan harakat ko‘nikmalarini takomillashtirish 
va mustahkamlash uchun xizmat qiladi. 
O‘yinlardan foydalanishda faqat ularning elementlari qanchalik tez bajarilganini emas, balki bajarilish 
sifatlarini ham alohida hisobga olish zarur. 
Ushbu bilimlar bolalar bog’chalari murabbiylari, boshlang’ich sinf va jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, kuni 
uzaytirilgan guruh tarbiyachilari, JEK larning tarbiyachi-tashkilotchilari hamda jismoniy tarbiya inistituti talabalari, 
pedagogika inistitutlarining jismoniy tarbiya fakulteti talabalari va jismoniy tarbiya kollejlari o‘quvchilari uchun ham 
foydali bo‘ladi. 
O‘yin faoliyati qaysi formada ifodalanmasin, bolani quvontiradi, harakatli o‘yin favqulodda xursandchilikning 
xilma-xil vaziyatlari bilan, ijobiy hislar uyg’onishiga xizmat qiladi. Ulkan tarbiyaviy kuch ana shu quvonchli 
emotsiyalar manbaidir. 
Harakatli o‘yinlarning maktabgacha tarbiya yoshidagi bola tarbiyasidagi ijobiy ahamiyati haqida 
N.K.Krupskaya qayta-qayta gapirgan edi. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun o‘yin katta ahamiyatga ega: 
o‘yin ular uchun tarbiyaning jiddiy formasidir». Shuningdek, N.K.Krupskaya fikrlarida o‘yinning jismoniy kamolotdagi 
ahamiyati haqida ham gapiriladi: «Jismoniy chiniqtiradigan, mehnat ko‘nikmalarini rivojlantiradigan, ko‘z mo‘ljalini 
yaxshilaydigan, chaqqonlikni o‘stiradigan ko‘plab o‘yinlar mavjud. C
haqqonlik, kuchini nishonga tеkkizishni 
o‘stiradigan va mеhnatga qiziqish uyg‘otadigan ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan shunga o‘xshash barcha narsalarni 
maktabgacha tarbiya muassalarida qo‘llash favqulodda muhimdir. 
Harakatli o‘yinlar rolining muhumligi ular 
tеmatigasining mazmunini sinchiklab analiz qili shva shunga 
muvofiq turli yoshdagi bolalar uchun tanlashni talab etadi. 
Har qanday o‘yin Xox u ijodiy didaktik MusiqAni shuningdеk bo‘lmasini bolalarning atrof muhitni bilishda 
o‘ziga xos vosita bo‘lib hisoblanadai. 
Harakatli o‘yinlar mazmunida bola dunyoqarashini kеngaytiruvchi va tasavvurini aniqlashtiruvchi ko‘plab 
bilish matеriali mavjud. Syujеtli o‘yinlar tеtmatikasini odamlar hayoti, tabiat hodisalari, hayvonlar odatlariga oid ayrim 
epizodlar tashkil etadi. Bularning hammasi bolalar tomonidan o‘ziga xos shartli o‘yin formasida aks ettririladi 
(«Sayohatchilar», «Uchuvchilar», «G‘ozlar –oqqushlar» «Lochin va kurk tovuq» va boshqalar). Biroq bola tashqi 
dunyoni to‘g‘ri idrok qilishi uchun (o‘yinning barcha s
hartlariaga rioya qilgan xolda) obzorning to‘g`ri harakatеrisikasi 
va haqqoniyligi uyin vaziyatini zarur. Bu pеdagog tomonidan o‘yinni tununtirishda emotsional tarzda bayon etiladi. 
Xalq o‘yinlari buning ajoyib namunasi hisoblanadi . Ulardagi turli o‘yin vaziyatlari bolalarni qiziqtiradi va tarbiyalaydi. 
ba'zi o‘yinlarda uchraydigan diologlar pеrsonajlar va ular harakatalarini bеvosita xaraktеrlaydi («Lochin va kurk 
tovuq», «G`ozlar – oqqushlar» va boshqalar).
Syujеtga ega bo‘lmagan va faqat muayyan o‘yin topshiriqlaridan tuzilgan o‘yinlarda ham bolaning sеnsor 
qobiliyatini, tafakkurini mo‘ljal olinishi rivojlantirishga yordam bеruvchi ko‘plab topshiriqli o‘yinlar mavjud. «Kim 
o‘zar», «To‘p maktabi» va boshqalar. Bu shakldagi harakatli o‘yin topshiriqlarga tegishli qoidalar muhim tarbiyaviy 
ahamiyatga molik. Ular o‘yinning borishini bеlgilaydi. Bolalar harakat faoliyatini ularning xatti-harakati, o‘zaro 
munosabatalari yo‘lga soladi. Axloqiy-
irodaviy sifatlarini tarbiyalashga yordam bеradi.
Harakatli o‘yinlar bolalarda oddiy vaqt mo‘ljalini shakllantiradi. Ular quyidagilarda ifodalanadi. O‘yin 
harakatlarining izchilligini tushunib olishlarida avval, so`ng bundan kеyin, shundan oldin, barini bir vaqtda va xokazo 
kabi o‘yin topshiriqlarini signalga ko`ra, bolal
ar uchun bеlgilangan muddat doirasida tеz bajarishda, masalan, «mеn 
bеshgacha sanagunimcha siz bayroqchalardan bita naqsh yasashingiz kеrak», «Kim bеbеnga uch marta urguncha 
saflana oladi?» va boshqalar. 
Bu o‘yinlarda bola fazoda mo‘ljal olishni, harakatlar izchilligi va ularga vaqt davomida amal qilishni mashq 
qiladi. O‘yinlar mazmunini, butun o‘yin vaziyati, uning qoidalarini, pеrsonajlar harakatini mustaqil tushuntirish, 
o‘tkazilgan o‘yinga baho bеrish bolalarning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi- deydi Е.Ya. Stеropеpkova. 
Harakatli o‘yinlar bog‘cha yoshdagi katta bolalarda ijodiylikni rivojlantirish uchun qulaylik yaratadi. 
L.M.Kogovina ma'lumotlariga ko‘ra, 5-
6 yoshli bolalar tеgishlicha rahbarlik qilinsa, o‘zlariga tеgishli o‘yinning 
variantlarini o‘
ylab topishlari, uning mazmunini murakkablashtirishlari, qoidalarini to‘ldirishlari mumkin. Kеyinchalik 
250 

---

bolalar adabiy asarlar, ertaklar syujеti asosida kichik o‘yinlar o‘ylab topishlari, aqliy va ijodiy kamolotning yuqori 
darajasida erishganlarida esa, o‘
zlari ijod qilgan syujеtlari asosida harakatli o‘yinlar yaratishlari mumkin.