Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРНИ КАСБГА ЙЎНАЛТИРИШДА ОИЛА ВА ЖАМОАТЧИЛИК 
ҲАМКОРЛИГИ 
 
ПРИМОВ Ш. ЖДПИ.
 
Кейинги йилларда ўтказилган илмий ишлар натижаларига кўра касб танлашни амалга оширишнинг 
“касб танлашни ғоявий – сиёсий йўналтирилганлиги”, “касб танлашда назарияни амалиёт билан боғлиқлиги”, 
“касб танлашнинг тарбияловчи характери”, “касб танлашда политехникум”, “тизимлилик ва ворислик”, “кўп 
аспектлилик”, “касб танлашда ёш ва индивидуал хусусиятдларни ҳисобга олиш”, “мактаб, оила, ишлаб 
чиқариш ва жамоатчиликнинг ўзаро алоқаси” каби принциплари намоён қилинди. Энди уларни қарашга ўтамиз: 
- 
касб танлашда тушунарлилик ва онглилик принципи бу мактаб таълимининг турли босқичларида 
касблар дунёси, касбларнинг оқимга қўядиган психофизиологик талаблари, касбларни эгаллаш йўллари, касбий 
ўсиш, иш хақи, уй жой шароитларини ва х.к билан чуқур тушуниб олишини кўзда тутади.
- 
Мактаб, оила, касб – ҳунар коллежлари ишлаб чиқариш корхонаси жамоатчиликнинг хамкорлигида 
ўқувчи учун энг муносиб касб танлаш тавсия қилинса ҳам ўқувчи у ёки бу касбни танлаш бўйича якуний 
қарорни ўзи қабул қилиш хуқуқи эга бўлиш принципи; 
- 
Халқ хўжалигининг кадрларга бўлган эҳтиёжини хамда ўзининг индивидуал – психологик 
хусусиятларини ҳамда соғлигини хисобга олиб касб танлаш эркинлиги принципи; 
Янги педагогик 
технология 
тамойиллари 
Талабанинг дарсда янги 
маълумот олиши учун харакат 
қилиши 
Унинг ўз нуқтаи назарига эга 
эканлиги 
Педагог ва талабаларнинг ўзаро 
хамкорликдаги 
муносабатларининг жорий 
этилиши 
Ўзаро фикр, тажриба 
алмашишга харакат қилиши
Берилган билимларни амалда 
қўллаш, тенгдошлари ва 
бошқаларнинг фикрларини 
хурмат қилиши 
Эркин илм эгаллашга, ўз 
дунё қарашини 
кенгайтиришга интилиши 
229 

---

- 
Касб танлашда ғоявий - сиёсий йўналганлик принципи бу – ёш авлод томонидан касб танлаш ғоявий 
– 
сиёсий тарбия, илмий дунёқарашни шакллантириш вазифалари асосида амалга оширишдан иборат. 
- 
Касб танлашни тарбиявий характер принципи- бу мактабда ўқувчиларни касб танлашга 
йўллаш ишини шахсни хар томонлама шакллантириш вазифасига мос равишда амалга ошириш 
зарурлигидан иборат; 
- 
Касб танлашда назария билан амалиётни боғлаш принципи - бу ўқувчиларга касб танлашда ёрдам 
беришда халқ хўжалигининг кадрларга бўлган эхтиёжини ҳамда мустақиллик йилларида амалга оширилган 
бунёдкорлик ишларини хисобга олишни кўзда тутади.
- 
Касб танлашда политехнизм принципи - бу касб танлаш ишини политехник таълим, ўқувчиларни 
хозирги замон ишлаб чиқаришининг илмий асослари билан таништиришни биргаликда амалга оширишни кўзда 
тутади; 
- 
Касб танлашда тизимлилик ва ворислик приципи- бу ўқувчиларни касбга йўллаш ишини биринчи 
синфдан тўққизинчи синфгача олиб боришни, бу ишни синфдан – синфга ўтган сари албатта ворисийликка 
риоя қилиш зарурлигини талаб этади.
- 
Касб танлашда кўп аспектли (комплексли) принцип – бу ёш авлодни касб танлашга хар томонлама 
тайёрлашга имкон берадиган ғоявий – сиёсий, ижтимоий – иқтисодий, педагогик – психологик, тиббий – 
физиологик ва касбий йўналишларда бўлишлигини тақозо этади.
- 
Касб танлашда ўқувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларини хисобга олиш принципи- бу 
ўқувчиларнинг касбий ниятларини аста – секинлик билан, уларнинг ёш ва бир вақтнинг ўзида уларнинг шахсий 
сифат (кайси йўналишга қизиқишлари, мойилликлари, қобилиятлари, ва касбий йўналганлиги)ларига мувофиқ 
амалга оширишга имкон беради.
- 
Ўқувчиларни касбга йўналтиришда мактаб, оила, ишлаб чиқариш ва жамоатчиликнинг хамкорлик 
принципи – ёшларга касб танлашда ёрдам бериш бўйича ўзаро мустахкам алоқаларни кўзда тутади.
Ўқувчиларда касбга қизиқишни тарбиялаш касбни тўғри танлашдан асосий омиллардан бири 
бўлганлиги сабабли мактабда олиб бориладиган касб танлашга йўллаш ишининг муҳим вазифаларидан бири 
ўқувчиларнинг касбга қизиқишини аниқлаш ва уни орттиришдан иборат.
Ўқувчилар қизиқишларини аниқлаш одатда маълум шаклда ишлаб чиқилган анкеталарнинг болалар 
томонидан тўлдирилиши, уларнинг умумий таълим предметларини ўзлаштирилиши ва ривожлантирилишини 
ўрганиш, касб ҳақида индивудуал суҳбатлар ўтказиш, ўқувчиларнинг тўгаракларда иштирок этишлари, 
қизиқишлар картасининг тўлдирилиши, ўқитувчилар, ота – оанлар билан суҳбатлашиш каби методлар ёрдамида 
амалга оширилади. Мазкур методлар ёрдамида олинган ва умумлаштирилган натижалардан ўқувчиларнинг 
касб (мутахассисликка) ёки касб – ҳунар коллежини тўғри танлаган – танламаганлигини, танлаган касби унинг 
майли ва қобилиятига мос келиши ёки келмаслигини, танлаш мотивининг ноқулайлигини, бу касб хажмида ота 
– 
оналар, ўқитувчиларнинг фикрлари қандайлигини аниқлаш мумкин.
Мазкур тадқиқотларнинг таъкидлашича, касб танлаш ишини ташкил этишда мактабнинг алоҳида 
ўрнини эгаллашига фақат у ўқувчиларга керак йўналишда узоқ давом этадиган системали педагогик таъсир 
ўтказишига қарамай ўқувчиларни онгли касб танлаш масаласини унинг биргина ўзи ҳал қила олмаган.
Юқорида баён қилинганларни ҳисобга олиб Республикамизда ҳам мактаб ўқувчиларини халқ 
хўжалигининг турли – туман касблари меҳнат мазмуни, уларнинг ўқувчилар шахсига қўядиган психологик, 
физиологик, табиий хамда умуммеҳнат талаблари билан атрофлича таништиришда саноат, қишлоқ хўжалик 
корхоналари, қурилиш, фермер хўжаликлари, ўқув юртлари ота-оаналар ёрдамидан фойдаланиш 
имкониятларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этишини таъкидлаш лозим.
Бу борада амалга оширилаётган ишлар сирасига “Мактаб, оила ва маҳалла хамкорлиги” концепсиясини 
киритиш мумкин. Касб танлаш ишининг жамият эҳтиёжлари асосида вужудга келиши ва шаклланиши, унинг 
шакл методларини намоён қилишнинг дастлабки даврларида педагог олимлар ўқувчиларга унинг қизиқиш ва 
қобилиятига мос касб танлашда ёрдам бериш учун уларни яхши билиш зарурлигини таъкидлаган. 
Касб танлаш ишининг сифати ва даражаси кўп жиҳатдан уни тажрибаларининг тайёргарлик даражасига 
боғлиқ. Шу боисдан педагогика институтлари ва педагогик йўналишдаги унверситетлари ўқув режаларига 
“Касб танлаш асослари” фани киритилган. 
Педагогик ходимларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институтларида эса ўқувчиларни касбга 
йўналтириш шакл ва методлари бўйича турли маърузалар ўқишади. Республика халқ таълими вазирлиги 
ташаббус билан вазирлик, идора, корхона, фирмалар,ташкилотлар ва фермер хўжаликлари ходимларининг 
доимий фаолият кўрсатадиган семинар учун касб танлаш бўйича дастур ишлаб чиқилган.
Юқорида баён қилинганлар билан бир қаторда ўқувчиларни касбга йўналтириш ишига хали ечилмаган 
қатор муаммолар мавжуд, маълум қийинчиликлар ва камчиликлар бор. Ўқувчиларни онгли касб танлашга 
йўллаш иши хамма жойда хам етарли даражада фаоллик билан олиб борилмаяпти. Бир қатор худудларда касб 
танлаш иши туманнинг кадрларга бўлган эҳтиёжини хисобга олмаган ҳолда олиб бориляпти, баъзи бир 
жойларда ўқув – тарбия жараёни иши барча буғинларнинг таркибий қисмига айланиб улгурмади.
Касб танлаш ишидаги мавжуд камчиликлар кўп жиҳатдан бу соҳада фаолият кўрсатилган малакали 
мутахассисларни етишмаслиги билан боғлиқдир. 
Касб танлаш ишининг самарадорлиги кўп жиҳатдан вазирликлар, идоралар, муассасалар, 
корхоналарнинг ягона мақсдга қаратилган хамкорликдаги фаолиятга боғлиқ.
Касб танлашда мактаб, оила махалла, касб – хунар коллежининг ўзаро хамкорлиги.
230 

---

Хозирги вақтда ўқувчиларни касб-хунар коллежларига уларнинг танлаган касблари асосида йўллашда 
мактаб ва касб-хунар коллежларига мактаб ва касб-хунар коллежларини кенг ва хартомонлама алоқаларини 
ташкил этиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўз – ўзидан равшанки, касб-хунар коллежларини турли 
мутахассисликлар бўйича IХ синф ўқувчилар билан тўлдириш вазифасини мактаб педагогик жамоасини ҳам 
касб-хунар коллежи педагогик жамоасининг умумий ташкиллиги бўлгандагина муваффақият хал қилиш 
мумкин. Бундан кўринадики, касб танлаш ишининг самараси ва натижасини ошириш учун касб-хунар 
коллежлари ўқитувчилари ва умумтаълим ўрта мактаблари ўқитувчиларининг кучларини бирлаштириш 
мақсадга мувофиқдир.
Ўқувчиларни касб йўналтириш бўйичп мактаб, оила, махалла ва касб-хунар коллежи хамкорлигининг 
бош мақсади касб танлаш ишини илмий бошқариш хисобланади. Мактаб, оила, касб-хунар коллежларининг 
биргаликда фаолият кўрсатишнинг асосий маъноси касб-хунар коллежлари ходимларининг куч ва 
имкониятларидан тўлиқ фойланиб, ўқувчиларни психологик ва амалий томонидан унумли меҳнатга 
тайёрлашдан иборатдир.