Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

ШАҲАРЛАРНИНГ ҲУДУДИЙ ТИЗИМЛАРИНИ ДЕЛИМИТАЦИЯ 
 
ҚИЛИШНИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ 
 
ТАШТАЕВА С.К., Ўзбекистон Миллий университети 
 
Замонавий урбанизация жараёнининг ҳудудий манзарасини ҳозирги кунга келиб мураккаб шаҳар 
тизимлари белгилаб бермоқда. Улар аҳоли ва ишлаб чиқариш кучларини ҳудудий ташкил этишнинг олий 
шакли бўлиб, бу ерда умумий ҳаёт фаолияти, ягона хўжалик тизимининг шаклланиши, барча ресурс ва 
имкониятлардан: табиий ва меҳнат ресурслари, сув ва энергия таъминоти, йирик шаҳарнинг илмий-техник 
салоҳияти, ер ва уй-жой фонди, меҳнат қилиш, дам олиш, даволаниш, билим олиш каби хизматлардан умумий 
тарзда фойдаланиш асосида ривожланиб бормоқда. Бундай тизимларни иқтисодий географик тадқиқ этиш катта 
иқтисодий ва ижтимоий самара бериши билан алоҳида аҳамият касб этади. 
Шаҳарларнинг ҳудудий тизимлари, бир қанча ўзаро боғланган ва мутаносиб ривожланадиган 
элементлардан (шаҳар, шаҳарча) таркиб топган мураккаб бир бутун организм ҳисобланади. У очиқ тизим 
бўлиб, атроф муҳит билан боғланган, ўзидан каттароқ тизимнинг бир қисмидир. Шаҳар тизимлари муайян 
кичик ҳудудда кўплаб шаҳарларнинг жойлашуви-шаҳар гуруҳлари асосида ривожланади, йирик шаҳар таъсири 
остида бирлашади, ўзига хос ареаллар (район) вужудга келади. Бунга эса жойни географик ўрнининг қулайлиги 
етакчи омил сифатида таъсир кўрсатади. Айниқса, денгиз ва дарёбўйлари, транспорт тугунлари, қазиб олувчи 
ва қайта ишловчи саноат районлари шаҳарларни бир-бири билан боғловчи энг қулай омил ҳисобланади. 
Масалан, гидрография омили-Чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Қуйи Амударёда ёки Тошкент шаҳрининг 
пойтахтлик омили, Фарғона водийсидаги тоғ этакларидаги конуссимон ёйилмалар, Навоий, Ангрен-Олмалиқ 
тоғ-кон саноати райони кўплаб шаҳар ҳамда қишлоқларни бир бутун тизимга бирлаштирган. 
Тизимнинг ўлчами, чегараси, шаклланганлик ва ривожланганлик даражасини шаҳарлараро аҳоли 
алоқалари интенсивлиги белгилайди. Бундай алоқалар эса одатда “ядро”-марказий шаҳар ва “ўқ”нинг (асосий 
магистраллар) гравитация кучига боғлиқ бўлади. Тўлақонли шаклланган шаҳар тизимларининг биринчи бўғини 
шаҳар агломерациялари бўлиб, тизим ичи ва ташқи алоқалар фаоллиги ортган сари улар янада мураккаблашиб 
кейинги босқичларга ўтади (конурбация, урбанистик зона, район, мегалополис ва б.). Турли мамлакат ва 
районларда ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб уларнинг турли даража ва шакллари вужудга келган. 
Ўзбекистонда бундай урбанистик тизим ва районлар тўлақонли шаклланмаган. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 
мамлакатимизда шаҳар тизимлари турли даражада шаклланган ва ривожланаётган шаҳар агломерациялари 
босқичида турибди.
Шаҳар агломерациялари турли ерларда турли табиий ва иқтисодий географик омиллар ва шароитлар 
таъсирида таркиб топгани учун жаҳон тажрибасида уларни ажратишда ягона мезон қабул қилинмаган, масалан, 
АҚШда улар "ядро"сининг аҳолиси 50 минг киши, Канадада эса 100 минг киши бўлиши белгиланган. 
МДҲдаги кўпчилик агломерацияларни ажратишда Г.М.Лаппо методикасидан фойдаланган ҳолда, 
марказий шаҳар аҳоли сони 250 мингдан, йўлдош шаҳарлар сони тўрттадан, агломерацияларнинг 
ривожланганлик коэффициенти 1 дан кам бўлмаслиги (шаҳарлар зичлигининг шаҳарлар орасидаги масофага 
нисбати) талаб этилади. Ф. М. Листенгурт таклиф этган методикага кўра энди шаклланаётган ва келажакда 
агломерация сифатида тўла шаклланадиган агломерацияларни ажратишда "ядросининг" аҳоли сони 100 минг 
кишидан кам бўлмаслиги, йўлдош шаҳарлар сони камида 2 та бўлиши назарда тутилади. 
Кўпчилик тадқиқот ишларида аҳоли манзилгоҳларидаги алоқалар интенсивлиги асосий ўрин тутади ва 
агломерация чегараси тахминан 1,5-2 соатли изохроналардан ўтади. Унинг фаоллигини аниқлашда аҳолининг 
288 

---

марказий шаҳарга шаҳар атрофидан меҳнат, ўқиш, маданий-маиший, даволаниш мақсадларида шаҳарнинг 
маъмурий чегарасини кесиб ўтиб, яна қайтиши яъни, тебранма миграцияси асос қилиб олинади. 
Агломерацияларнинг чегаралари шартли ва ўзгарувчан бўлиб, айниқса шаҳарликларнинг дам олиш мавсумида 
(ҳафта охири ва ёзги мавсумда) қабул қилинган чегарадан дам олиш зоналари томон сурилади. 
В.Шупер ишларида марказга қатнаш вақти билан масофа ўртасидаги боғлиқликдан келиб чиқиб, 
қуйидаги усул таклиф этилган: йирик шаҳар аҳоли сони 50 минг бўлса -25 км; 100 минг-30 км; 250 минг-40 км; 
500 минг-50 км; 1 млн.-63 км; 2млн.-80 км; 4млн.-100 км гача бўлган аҳоли манзилгоҳларини ўз таъсир 
доирасига тортади. 
Ўзбекистон шароитида шаҳар агломерацияларини ажратишда миллий хусусиятларни ҳам, яъни тоғ 
водийлари, ирригация тармоқлари, аҳоли зич жойлашган воҳалар, ҳавза омили, транспорт тугунлари, саноат 
районлари ва бошқаларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир.
Йўлдош шаҳарларни танлашда В.Г.Давидович бир неча шартларни - шаҳар атрофи аҳолисининг 
кундалик меҳнат алоқалари бўлиши, марказий шаҳарнинг маданий-маиший хизматидан йўлдош шаҳарлар 
доимий равишда фойдаланиши, йўлдош шаҳарлар ўзининг дам олиш масканлари билан йирик шаҳарга хизмат 
қилиши, яъни доимий ёки мавсумий миграциялар бўлиши кераклигини кўрсатади (Давидович В. Г.,1961). О.К. 
Кудрявцев эса йўлдош - шаҳар бўлишнинг асосий белгиси қилиб, асосий шаҳарга (ва аксинча) 1 йилда 1 кишига 
камида 10 марта қатнаш лозимлигини асос қилиб олади (Кудрявцев О. К., 1985).
Мамлакатимизда турли табиий, тарихий, иқтисодий географик омиллар таъсирида вужудга келган ва 
бир-биридан ўзининг ўлчамлари, ривожланиш хусусиятлари, аҳоли манзилгоҳлари ўртасидаги алоқалар 
интенсивлиги ва марказий шаҳарга қатнаш радиусининг узоқлигига кўра бир-биридан фарқ қилувчи қатор 
шаҳар агломерациялари ажратилди. Уларни ажратишда етакчи шаҳаршунос олимлар таклиф этган мезонларга 
асосланилди, шунингдек минтақавий ва миллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда қуйидаги мезонлар 
белгиланди: 
- 
агломерация марказининг аҳоли сони 100 мингдан ортиқ бўлиши; 
- 
унинг атрофида камида иккита йўлдош шаҳарнинг мавжудлиги; 
-
улар ўртасида интенсив алоқалар бўлиши; 
-
агломерациялашув коэффициенти 0,5 дан кам бўлмаслиги; 
-
асосий транспорт магистраллари ва йирик сув ҳавзаларига тортилиши; 
-
шаҳарлар зичлиги ва б. 
Республикада ушбу талаблар даражасида бўлган жами 12 та шаҳар агломерацияси ажратилди. 
Агломерациялашув кўрсаткичларига кўра қилинган таҳлиллар уларнинг ҳаммаси ҳам мазкур талабларга тўла 
жавоб бермаслигини кўрсатади 1 - жадвалда келтирилган К
р 
– 
агломерациянинг ўлчамини, йўлдош шаҳарлар 
зонасини шаклланганлик даражасини билдиради ва у П. Полян методикасига асосан ҳисоблаб чиқилди. 
Бешинчи устунда жами агломерация аҳолисида йўлдош шаҳарлар аҳолиси улуши берилган бўлиб, у Тошкент, 
Қўқон, Навоий агломерацияларида марказга нисбатан паст даражада шаклланган. Агломерацияларнинг 
шаклланганлик даражасини янада аниқроқ ажратиш учун Г.Лаппо методикасидан фойдаланиб, К
а
-
агломерациялашув коэффициенти аниқланди ва унга кўра Тошкент, Андижон, Фарғона-Марғилон юқори 
кўрсаткичларга эга. Агломерациялашув коэффициенти фақат Тошкент, Фарғона-Марғилон, Андижон 
агломерацияларида 2.0 дан юқори, Нукус, Самарқанд, Наманган агломерацияларида 1.0 дан ортиқ бўлиб, 
қолганларида у бирдан паст ва тўла қонли шаклланмаганлигидан далолат беради. Йўлдош шаҳарлар зичлиги 
ҳар 1000 кв.км га Тошкент, Фарғона-Марғилон, Андижон агломерацияларида юқори, яъни 4,1-4,2 га тенг. 
Шаҳарлар зичлигини аниқлашда делимитация қилинган агломерация майдони палетка усулида ҳисобланиб, ҳар 
1000 км
2 
га нисбатан аниқланди. Шундай қилиб республика ҳудудида қуйидаги шаҳар тизимлари ажратилди.
1-
жадвал