Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

MAXSUS MAKTABDA O‘QISH DARSLARINI TASHKIL ETISH MAZMUNI VA VAZIFALARI 
MAMARAJABOVA Z.N., Nizomiy nomli TDPU
 
O‘qish fanida bilim,malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishning samarali yo‘li maxsus ta’limda pedagogik 
texnolgiya va interfaol usullarni qo‘llash sanaladi.Maxsus ta’limda pedagogik texnolgiya-bu o‘qituvchi (tarbiyachi) 
tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida aqli zaif o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida 
ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayonidir. Darhaqiqat har bir loyiha ilmiy asoslangan 
holda va texnologik talablarga javob bergan takdirdagina shaxs rivojlanishini hamda o‘quv tarbiya jarayonining amalga 
oshishini ta’minlay oladi. O‘qish darslarida uchta asosiy yo‘nalishni ko‘rsatish mumkin. Bu o‘qish texnikasi, mazmun 
ustida ishlash, lug‘at ishlari.O‘qish darslarida, o‘qitish ko‘nikmalarini shakllantirishda, matnlar ustida turli xil ish 
jarayonlari olib borishda o‘qish texnikasidan foydalaniladi. O‘qishni o‘rgatishning har qanday metodi sifatli bo‘lishni 
talab etadi. To‘g‘ri o‘qish va uni rivojlantirish uchun ko‘proq turli xil mashqlar va ovozini chiqarib o‘qishni qo‘llash 
katta ahamiyatga ega. Bu narsalar o‘quvchilarni talaffuz nutqini (tovush, nafas, orfoepik normalar) so‘zlarini tovush 
strukturalari egallash uchun talab etiladi. To‘g‘ri o‘qish – bu xarf va tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilib, bo‘g‘inlarni 
tushurib qoldirmasdan, bo‘g‘inlarni so‘zlarda o‘rnini almashtirmay, tushurib qoldirmay, nafas olish qoidasini buzmay, 
so‘zlardagi urg‘u, pauza, orfoepik normalarga javob bergan holda o‘qishdir. Eng avvalo nafasni to‘g‘ri olish, bo‘g‘in va 
so‘zlarni bir nafasda o‘qishga katta axamiyat talab etadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, eshitishda nuqsoni bo‘lgan 
bolalarni to‘g‘ri o‘qishida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar turlichadir. Bu tovushlarni noto‘g‘ri qo‘yilishi, so‘zlarning 
artikulyatsiyani noto‘g‘riligi, yozilishida o‘xshash xarflarni farqlay olmaslik, orfoepik qoidalarga rioya qilmaslikdir. 
Eng asosiy sabab eshitish analizatorining yo‘qligidir. To‘g‘ri o‘qish uchun matnning turli etaplarida turli xil mashqlarni 
amalga oshirish talab etiladi. Tovushni o‘qituvchi nazorati ostida baland ovozda o‘qish, xatolarini o‘z vaqtida ko‘rsatish 
va to‘g‘rilash samarasi kattadir. Buning uchun quyidagi talablarni bajarish zarur: 
1. (Matnni o‘qishdan oldin) Yangi xarf va so‘zlarning, so‘z birikmalarini analiz qilish va ma’nosini tushuna 
bilish. So‘z va so‘z birikmalari orfoepik belgi va urg‘ulari qo‘yilgan holda doska yoki kartochkalarga yoziladi. Ular 
avval o‘qituvchi bilan so‘ngra mustaqil o‘qitiladi (ya – sa – moq, yasa – moq, yasamoq, da – nak, danak). So‘zlarni 
qo‘shimchalari bilan qo‘shib o‘qishga ham axamiyat berish kerak. 
2. O‘qituvchining namunasi asosida matnni ovozni chiqarib o‘qish.
3. O‘qituvchi boshchiligida yangi so‘z va so‘z birikmalarini bir necha marotaba mashq qilib ovozni chiqarib 
o‘qish. Bunda (bug‘inlarga bo‘lib o‘qish, tanlab va rollar asosida o‘qish) yaxshi natija beradi. Nafaqat o‘qish darslarida 
balki, biron boshqa darslarda matnlarni o‘qishda ovozini chiqarib o‘qish maqsadga muvofiqdir.
4. O‘quvchilarni o‘qish sifatini kollektiv bo‘lib muhokama qilish. O‘quvchilar eshitish va ko‘rish orqali 
o‘rtog‘ining o‘qiganini qabul qiladilar va o‘z fikrlarni bildiradilar va baholaydilar. 
5. O‘qishda xatolarni o‘z vaqtida to‘g‘rilash. Nafas, tovush, tovush talaffuzi noto‘g‘riligi, o‘z vaqtida so‘z va 
matnlarni o‘qish jarayonida to‘g‘rilab borish. So‘ngra o‘quvchi o‘qilgan materialni o‘qituvchi yordami to‘g‘rilab 
boradi. Talaffuzdagi xatolar ustida darsdan so‘ng ham ishlash kerak. 
6. Doskaga yozilgan katta bo‘lmagan matnlarni avval ma’nosini tushunib ovoz chiqarib o‘qish, so‘ngra 
o‘qituvchi talabi va nazorati ostida ovoz chiqarib o‘qiladi. O‘qituvchining topshirig‘i asosida o‘qish, o‘quvchilarning 
moyilligi asosida o‘qish. 
7. Rasm, maket, applikatsiya asosida ayrim so‘zlarni va matnlarni bo‘laklarini ovozni chiqarib o‘qish.
Tez o‘qishni yaxshi yo‘lga qo‘yish – to‘g‘ri o‘qishga olib keladi. Tez o‘qish – bu temp asosida o‘qish, bir 
minutda talaffuz etilgan so‘zlarning soni bilan harakterlanadi. Tez o‘qishni to‘g‘ri va tushunib o‘qilgan holda ajratilib 
baholab bo‘lmaydi. O‘quvchilarda mexanik holda o‘qish jarayoni bo‘lmasligi uchun ularni o‘qiganlarni mazmunini 
tushunganliklarini tekshirib turish kerak. Temp avval sekin o‘qishdan boshlanadi. U asta o‘quvchilarni ovozini chiqarib 
o‘qish va mazmunini tushuna bilish orqali ham bajariladi. O‘qish jarayonini sifatli bo‘lishi uchun quyidaglarga amal 
qilinishi kerak:Dars davrida ovozni chiqarib o‘qishga ko‘proq vaqt sarf qilinadi, so‘ngra sekinlik bilan ichida o‘qishga 
o‘rgatiladi. Ma’lum vaqt davomida o‘qitishga o‘rgatish. Bu bir so‘zni o‘qish, matn bo‘lagini savol va javob asosida 
o‘qish, matndagi qiyin joylarini takrorlab o‘qish, o‘qituvchining tempni o‘zgartirib bergan (sekin, mayin, tez) holda xor 
bo‘lib o‘qish.Matnda uchraydigan so‘z va so‘z birikmalarini talaffuzi ustida ishlash. Tez o‘qish – o‘quvchilar matn 
mazmunini tushunishi va o‘qish tempiga ham ahamiyatga ega. Maxsus ta’limda pedagogik texnologiya - tizimli, 
texnologik yondashuvlar asosida ta’lim shakllarini qulaylashtirish, natijasini kafolatlash va ob’ektiv baholash uchun 
166 

---

inson salohiyati hamda texnik vositalarining o‘zaro ta’sirini inobatga olib, ta’lim maqsadlarini oydinlashtirib, o‘qitish 
va bilim o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan metod va metodlar majmuidir.Pedagogik texnologiya - pedagogik 
faoliyatni bosqichma - bosqich amalga oshirib, ta’lim va shaxsning barkamol bo‘lishi taraqqiy etishga qaratilgan 
maqsadga erishish tizimining loyihasidir. 
Pedagogik texnologiya - bu jamiyat ehtiyojidan kelib chiqib, oldindan belgilangan kishi ijtimoiy sifatlarini 
samarali shakllantiruvchi va aniq maqsadga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini majmui sifatida qo‘rib, uni tashkil qiluvchi 
qismlari bo‘lgan o‘qituvchi (pedagog)ning o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchi(talaba)larga ma’lum bir sharoitda 
muayyan ketma-ketlikda ko‘rsatgan ta’sirini nazoratga tutuvchi va ta’lim natijasini baholab boruvchi 
texnologiyalashgan ta’limiy tadbirdir”. Maxsus ta’limda pedagogik texnologiya ta’lim tarbiya jarayonini bir butunlikda 
ko‘radi, ta’limning maqsadi, mazmuni, o‘qitish metodlari va vositalarini bilim beruvchi va bilim oluvchilarni majmuiga 
keltirishni, o‘qitish bosqichlarini loyihalashni, uning borishini nazorat qilish, natijani kafolatlashni ham majmuaga 
keltirishni nazarda tutadi. Uning yana bir xususiyati shundaki, ilmiy asoslangan yaxshi loyihalangan pedagogik 
texnologiya o‘qituvchi mahoratidan qat’iy nazar ko‘zlangan maqsadga erishishni kafolatlaydi, o‘quvchi ta’lim 
tarbiyaning yakunida egallagan bilimlarni faol amalga oshiruvchisiga aylanadiShunday qilib, maxsus ta’limda 
pedagogik texnologiya ilmiy konsepsiyaga asoslangan maqsadni belgilash va unga erishishda ijtimoiy, didaktik, ruhiy-
pedagogik, falsafiy nazariyaga suyangan vazifa, faoliyat, natija yaxlitligi, muvaffaqiyatini ta’minlaydigan, ta’lim-
tarbiyaning loyihalangan jarayoni, tamoyillari metodlari, vositalarining o‘zaro hamkorlikdagi birligidir. Maxsus 
ta’limda pedagogik texnolgiya-bu o‘qituvchi (tarbiyachi) tomonidan o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida 
o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini 
shakllantirish jarayonidir. Maxsus ta’limda pedagogik texnologiya shaxs sifatlarini shakllantirish uchun o‘qituvchining 
o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan maqsadga erishish tizimi loyihasi deb qaraladi. Darhaqiqat har bir loyiha 
ilmiy asoslangan holda va texnologik talablarga javob bergan takdirdagina shaxs rivojlanishini hamda o‘quv tarbiya 
jarayonining amalga oshishini ta’minlay oladi. Maxsus ta’limda pedagogik texnologiya - bu butun o‘qitish va 
bilimlarini o‘zlashtirish jarayonida o‘z oldiga ta’lim shakllarining samaradorligini oshirish vazifasini qo‘yuvchi texnik 
hamda shaxs zaxiralari va ularning o‘zaro aloqasini hisobga olib, bilimlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli 
uslubidir.