Креативлик (лот., инг. “create ” – яратиш, “creative” – яратувчи, ижодкор) – индивиднинг янги ғояларни ишлаб чиқаришга тайёрликни тавсифловчи ва мустақил омил сифатида иқтидорлиликнинг таркибига кирувчи ижодий қобилияти. Шахсда креативлик сифатларини ривожлантириш жараёнининг умумий моҳиятини тўлақонли англаш
учун дастлаб “креативлик” тушунчасининг маънони тушуниб олиш талаб этилади.
Педагогик креативлик коммуникатив ва дидактик креативликдан иборат. Дидактик креативлик ўзида
интеллектуал бойликларга интилиш ва шу билан бирга новаторлик қобилиятида намоён бўлади. Коммуникатив
ва дидактик креативлик педагогик қобилиятнинг асоси ҳисобланади. Педагогик қобилият ижодкорлик
қобилиятига таъсир кўрсатади ва ўз навбатида ички сезимни ривожлантиради. Педагогик ижодкорлик
қобилияти, ички сезим ва умумий интеллект кесишганда ижод маҳсули яратилади.
Бу борада мутаффакир Абу Али ибн Сино қарашларида ҳам кретавликни талқин этишмиз мумкин.
Унинг қарашларида ўқитувчи ўз ўқувчиларнинг майл, интилиш, фаоллиги, қоблияти, иъстеъдоди ва лаёқатини
аниқламасдан туриб, уни ижодий фикрлашга йўналтира олмайди деган.
Мутаффакир Жалолидин Давоний “Ахлоқи Жалолий” номли асарида инсоний фазилатларда ақлий
қобилият ва ақлий иъстеъдодни тарбиялаш учун зукко, зеҳнли, фаҳм-фаросатли, ижодкор бўлиши ва
билимларни тез эслаб қолиши, уларни англаб етиш лозимлигини таъкидлаган.
Мутаффакир Заҳириддин Муҳаммад Бобур қарашларида ҳам креативликни кўришмиз мумкин: У
Инсон шахсининг тараққий эттиришнинг асосий йўлларидан бири деб муаммоли вазиятни, ижодкорликни
тушунади ва ундан ўз фаолиятида унумли фойдаланган.
Буюк маърифатпарвар олим Абдулла Авлоний бўлғуси ўқитувчиларни тайёрлашда янгича ёнашиб
қуйидагиларни муҳимлигини: Ўқитувчининг шахсий фазилатлари, ахлоқи, одоби, билмдонлиги, зийраклиги,
топқирлиги, фаросатлилиги, ижодкорлиги, ва ақл-заковатлилиги айтади. Мутаффакирлармиз ўқитувчи кучли
хотира, ирода ва таффакурга, ақл-фаросатга, чиройли нутққа ва ижодкор бўлишга йўналтирилган. Кўпгина
ўқитувчилар ўзларида креативлик қобилиятини мавжуд эмас, деб ҳисоблайдилар. Буни икки хил сабаб билан
асослаш мумкин: биринчидан, аксарият ўқитувчилар ҳам аслида “креативлик” тушунчаси қандай маънони
англатишини етарлича изоҳлай олмайдилар; иккинчидан, креативлик негизида бевосита қандай сифатлар акс
этишидан бехабарлар.
Айни ўринда шуни алоҳида қайд этиб ўтиш жоизки, ҳар бир шахс табиатан креативлик қобилиятига эга. Хўш, ўқитувчилар ўзларида креативлик қобилияти мавжудлигини қандай намоён эта олишлари мумкин. Бу ўринда Патти Драпеау шундай маслаҳат беради: “Агарчи ўзингизни креатив эмасман деб ҳисобласангизда, ҳозирданоқ креатив тафаккурни ривожлантиришга қаратилган дарсларни ташкил эта бошлашингизни маслаҳат бераман. Аслида, гап сизнинг ижодкор ва креатив бўлганингиз ёки бўлмаганингизда эмас, балки дарсларни креативлик руҳида ташкил этишингиз ва янги ғояларни амалда синашга интилишингиздадир”. Шахснинг креативлиги унинг тафаккурида, мулоқотида, ҳис-туйғуларида, муайян фаолият турларида
намоён бўлади. Креативлик шахсни яхлит ҳолда ёки унинг муайян хусусиятларини тавсифлайди. Креативлик
иқтидорнинг муҳим омили сифатида ҳам акс этади. Қолаверса, креативлик зеҳни ўткирликни белгилаб беради,
“талабалар эътиборини таълим жараёнига фаол жалб этишни таъминлайди”.
Хорижий мамлакатларда барча соҳаларнинг мутахассислари каби ўқитувчилар ҳам ўзларида креативлик
сифатлари мавжудлиги ва унинг даражасини аниқлаб боради. Бунинг учун улар Э.П.Торренс томонидан 1987
йилда асосланган ва шахснинг креатив тафаккурга эгалигини аниқловчи тестдан ўтади. Мазкур тест шахс
креативлиги ва унинг даражасини ижодий фаолиятни ташкил этишдаги фаоллик, тезкор фикрлаш, ўзига хос
(оргинал)лик ва такомиллашганлик каби мезонлар бўйича баҳолаш имкониятини яратади. Ўқувчи томонидан
тавсия этилган саволларга бериладиган жавоблар айнан мана шу тўртта мезонни қанотлантириши лозим.
Э.П.Торренс фикрича, “креативлик” тушунчаси негизида қуйидаги ёритилади:
- муаммони ёки илмий фаразларни илгари суриш; - фаразни текшириш ва ўзгартириш; - қарор натижаларини шакллантириш асосида муаммони аниқлаш; - муаммо ечимини топишда билим ва амалий ҳаракатларнинг ўзаро қарама-қаршилигига нисбатан таъсирчанлик Креатив фикрлаш ҳар бир ижтимоий соҳада яққол акс этиши мумкин. Ўқитувчининг ижодкорлиги эса
у томонидан ташкил этилаиган касбий фаолиятни ташкил этишга ижодий (креатив) ёндашувида акс этади.
Сўнгги йилларда ушбу ҳолат “педагогик креативлик” тушунчаси билан ифодаланмоқда.
Педагогик креативлик – педагогнинг анъанавий педагогик фикрлашдан фарқли равишда таълим ва тарбия жараёнини самарадорлиги таъминлашга хизмат қилувчи янги ғояларни яратиш, шунингдек, мавжуд педагогик муаммоларни ижобий ҳал қилишга бўлган тайёргарлигини тавсифловчи қобилияти. “Креатив педагогика” қуйидаги икки ҳолатни кафолатлай олиши зарур:
1) ўқитувчилар томонидан ўқув фанларини паст ўзлаштираётган ва уларини ўрганишни зерикарли деб
ҳисоблаётган талабалар эътиборларини фан асосларини ўзлаштиришга жалб этиш;
2) ўқитувчиларга талабаларда креатив фикрлаш ва ижодий фаолият натижаларини рағбатлантиришга
хизмат қиладиган стратегия ва воситаларни тавсия этиш қилиш орқали аудиторияда улардан самарали
фойдаланишлари учун имконият яратиш.
Ўқитувчилар, шунингдек, таълим жараёнига нисбатан креатив ёндашишда нафақат ўқув фанларини
ўзлаштиришда юқори натижаларга эришаётган, креатив фикрлашда ижобий ҳолатларни қайд этаётган
164
талабаларга, балки кўпроқ эътиборни талаб этадиган, ижодий, креатив фикрлаш лаёқатига эга бўлмаган таълим
олувчиларга ҳам бирдек эътиборни қаратишлари зарур.
Педагоглар ўқув машғулотлари учун дидактик материалларни тайёрлашда қуйидаги замонавий
талабларга мувофиқ иш кўришлари кутилган таълимий натижанинг қўлга киритилиши учун зарур:
-
аниқ мақсадга йўналтирилган бўлиши; -
талабаларнинг эҳтиёж ва қизиқишларига мувофиқ тайёрланиши; -
ўқув ахборотларининг асосланганлиги; -
талабаларнинг ўқув-билиш фаолиятини -
фаоллаштириш имкониятига эгалик; -
талабаларни жуфтликда, кичик гуруҳларда фаол ишларига учун шароит яратиш; -
талабаларда мустақил, ижодий, танқидий ва -
креатив фикрлаш қобилиятларини ривожлантириш; -
замонавий аҳамият касб этиши; -
эстетик жиҳатдан сифатли бўлиши; -
ноаниқ тушунча ва иборалардан ҳоли бўлиши; -
аниқ натижани кафолатлай олиши; -
турли вазиятларда қўллай олиш имкониятига эгалик; -
мавжуд БКМни мустаҳкамлашга хизмат қилиши ва б.
