va fazilatlarga ega bo’lish jarayonidir. “Shakllantirish” tushunchasi “tarbiyalash”ga qaraganda ancha keng tushunchadir.
“Shakllantirish” jamoa, tabiat, guruh va shaxslar bilan muloqot va faoliyat bilan bog’liq.
Hozirgi kunda respublikamizda m’lum bir yo’nalish bo’yicha (matematika, musiqa, san’at, sport) maktablariga
o’quvchilar qabul qilinmoqda, ular asosan olti va yetti yoshda. Asosiy mezon: ko’rish, eshitish, nutq, mantiqiy fikrlash,
xotira, tafakkur, iroda va sezgilardan iborat. Shu kabi mezonlarga muvofiq ravishda boshlang’ich maktablarning asosiy
vazifalari ham bor: bolani kuzatish, o’ylashga va izlanishga undash, muommoli vaziyatlarda o’zini tuta bilish,
materiallarni o’rganish va tahlil qilishni o’rgatishdir. O’quvchining vazifasi esa: yangi bilimlarni egallash, dars
mashg’ulotlariga tayyorgarlik darajasini tahlil qilish, qobiliyatlarni namoyon eta olish, qiziqishlari bo’yicha materiallar
to’plash va b.qlar
O’zbekiston maktablarining tajribali o’qituvchilari bolalarni neyropsixologlarning ekspress-diagnostik
tekshirish asosida tanlash metodlaridan foydalanadilar. Bu metod psixologiya fanlari doktorlari, professorlari B.Qodirov
va E.G.Smernetskaya, dotsent S.Oxunjonovlar tomonidan ishlab chiqildi. Ular o’quv rejasiga ijodiy tafakkurni
rivojlantirish dasturlarini, ta’limning ikki tili – informatika va shaxmat o’yinlarini kiritadilar. Ya’ni ta’limot
mashg’ulotlarni dars soatlariga ko’ra bo’lib chiqish va mavzulashtirilgan holda o’tish, o’quvchilarning jismoniy va
aqliy toliqishining oldini oladi va bilish jarayonlarining takomillashishiga olib keladi. Masalan, I sinfdagi matematika
o’quv dasturida (I-IVsinf) 1 dan 10 gacha sonlarni o’rganishga 34 soat dars, 1 dan 20 gacha sonlarni o’rganishga 12
soat dars, qo’shish va ayirishga 62 soat dars ajratilgan.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ko’proq mustaqil fikrlashga o’rgatish lozim. Bunda, misollar keltirish, qoida
va ta’riflarni tushuntira olish, masalalarga mantiqan yondasha olishi kerak. Tadqiqotlarga ko’ra, 1-sinfda o’qilgan matn
bo’yicha savollarga javob qaytarish va rasmlarga qarab ularning mazmunini gapirib berish, rasmlar hikoyalar tuzish
g’oyat muhim bo’lib bu ma’lumotlar 4- sinfda so’ralganda ham bemalol javob bera olar ekan.
O’quvchilarning har bir tarbiyaviy jihatlarini ahloqiylik, irodalilik, bardoshlilik singari hislatlarni o’zida
shakllantira olishi lozim. Mashg’ulotlarning ijobiy va salbiy hislatlarini baholay olishlari, ularni bayon qila olishlari
orqali ahloqiy hususiyatlar va nutq qobiliyatlari rivojlanadi. Ahloqiy hususiyatlarga misol keltiradigan bo’lsak, 2-sinfda
bolalar o’z tengdoshlarining ishlari, ularning do’stligi, o’zaro yordami va mehribonliklari haqidagi hikoya va she’rlarni
o’qiydilar.
O’quvchini dars davomida o’z-o’zini boshqarish hususiyatlarini rivojlantirish uchun unga o’zi mustaqil
bajaradigan topshiriqlarni berishi, nazorat qilishi va unga ishonishi nihoyatda muhimdir. Berilgan topshiriqni
bajarayotgan o’quvchi o’zini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada o’z-
o’zini boshqarishga undovchi motivlarni qat’iylilikni yuzaga keltiradi. Aynan ilk turtkigina bolaning o’z oldiga maqsad
qo’yishga, qiziqishiga olib keladi. Shu kabi turtkilar tadqiqotchilarni qiziqtirib kelgan hodisadir. Ya’ni insonni u yoki
bu harakatini bajarishiga nima turtki bo’lishi ko’p yillar davomida uning faolligini nima boshqaradi, ba’zan esa uning
butun hayotini nima belgilab beradi degan jumboqlar ko’plab uchrab turadi. Inson faolligi mohiyatini tushunish uchun
uning sabablarini aniqlash zarur ya’ni harakat va faoliyat asosida yotadigan ta’sir etuvchi kuchni ochish lozim…”.
Shunday
еkan boshlang’ich sinf o’quvchilarida bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik, irodaviy zo’riqish asosida
bola o’zini atrofidagilarning talabini bajarish jarayonida yoki shaxsiy harakatga intilgandagina yuzaga keldi. Bola
qachonki mustaqil izlansa, bilim egilallashga intilsa shunda undan komillik sari yetaklovchi va faol fikrlovchi shaxs
shakllanadi.
Pedagogikada o’quvchining faol fikrlovchi shaxs bo’lishi zaruriyati ko’p ta’kidlangan va bu muammo qiziqib
o’rganilgan. J.Russo va nemis pedagogi A.Disterverglar o’zlarining didaktik ta’limotida o’quvchida mustaqil fikrlashni
rivojlantirish zarurligi g’oyasini ilgari surgan. Disterverg shunday deydi: “Aqlni hech narsa bilan to’ldirib bo’lmaydi.
Ularni inson mustaqil o’rganishi, o’zlashtirishi va qayta ishlashi zarur.”
Garchi har bir millat yoki davlatning taraqqiy etishi o’sha mamlakatning yoshlari, axborot texnologik
o’zgarishlari, ixtirolari, iqtisodiy ishlab chiqarish barcha barchasi ta’lim tarbiyaning mahsuli desak shubhasiz xato
qilmagan bo’lamiz. Bunda o’sib kelayotgan yosh avlod ongida yuksak ahloqiy sifatlarni shakllantirishda oila a’zolari va
pedagoglarning ijobiy ibrat bo’la olishi alohida ahamiyatga ega.
Ko’p yillik ilmiy izlanish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson umri davomida oladigan barcha
informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrda oladi. Aynan shuning uchun ham bolalik davri shaxs
rivojlanishiga alohida e’tibor talab etuvchi davr hisoblanadi. Xulosa o’rnida bir hadisni keltirib o’taylik, “Kimgaki
ilmdan ya’ni muloyimlikdan berilibdi, u jannat ahlidan bo’libdi. Kimgaki ilmdan ya’ni muloyimlikdan berilmabdi, u
jannat ahlidan bo’lmabdi.” Shunday ekan farzandlarni kamol toptirishda ota-ona va murabbiylarga sabr-toqat va
muloyimlik hamdam va yo’ldosh bo’lishi lozim. Zero, kelgusida sog’lom, hurfikr, barkamol, har tomonlama yetuk
kadrlarning ko’payishi asosan murabbiylar mehnatining samarasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
