Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash bo‘lsa, u holda Yaim hajmining o‘sish suratlaridan foydalaniladi

«Iqtisodiyot saboqlari» rukni ostida berilayotgan gazetxonlar savollariga mutaxassis va olimlarning javoblari ko‘pchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda.
- Iqtisodiy o‘sish deganda bevosita yalpi ichki mahsulot (YaIM) va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi qiymatining ortishi tushuniladi.
Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash bo‘lsa, u holda YaIM hajmining o‘sish suratlaridan foydalaniladi.
Aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM esa aholining turmush darajasini baholashda qo‘llaniladi. Ushbu holatda YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati bilan aholi sonining o‘zgarish sur'ati hisobga olinadi.
Agar YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati aholi sonining o‘zgarish sur'atidan yuqori bo‘lsa, aholining turmush farovonligi ortadi. Agar ushbu ko‘rsatkichlar bir xil bo‘lsa, aholining turmush darajasi o‘zgarmaydi. Mabodo, YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati aholi sonining o‘zgarish sur'atidan ortda qolsa, aholi turmush darajasining pasayishi kuzatiladi.
Bu o‘rinda iqtisodiy o‘sishga ta'sir qiluvchi ikki omilni keltirish kerak bo‘ladi. Ular: ekstensiv va intensiv omillar hisoblanadi.
Ekstensiv omil deganda ishlab chiqarishning eski shakli saqlab qolingan holda dehqonchilikda yer maydonini kengaytirish, sanoatda yangi quvvatlarni ishga tushirish orqali erishilgan iqtisodiy o‘sish tushuniladi.
Misol uchun, bir gektar pomidor maydonidan o‘rtacha 20 tonna hosil olinadi. Ekstensiv omilda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun yana bir gektar yerga pomidor ekiladi va barcha agrotexnika tadbirlari xuddi oldingi bir gektar yerdagi kabi amalga oshiriladi, natijada yana 20 tonna hosil olinib, umumiy hosil 40 tonnaga yetkaziladi. Yoki non ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun mavjud korxonaga qo‘shimcha ravishda xuddi shunday quvvatga ega bo‘lgan yana bir korxona quriladi. Eks­tensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv omiliga esa mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish vositalarini sifat jihatidan takomillashtirish, ya'ni ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash, ishchilar malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish orqali erishiladi. Mazkur omil ishlab chiqarishning ichki resurslaridan unumli foydalangan holda, ortiqcha kuch, mablag‘ sarf­lamasdan mahsulot miqdorining o‘sishi va sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi.
Intensiv usulda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun 2 gektar yerga ekish shart emas, balki aynan o‘sha 1 gektar yerga ilg‘or agrotexnik usullarni tatbiq etishning (tomchilatib sug‘orish, yerga ishlov berishda texnikalardan foydalanish, yangi urug‘lar va ularni yetishtirishning ilg‘or usullarini qo‘llash va h.k) o‘zi kifoya. Yoki non ishlab chiqarishni ikki marta oshirishga oldingi eski texnikalar o‘rniga zamonaviylarini o‘rnatish, xodimlarning malakasini oshirish, ish kunini samarali tashkil etish or­qali erishish mumkin.
Lekin shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan uyg‘unlikda, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi.
Oʻsish (iqtisodiyotda) — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan koʻpaygan miqdorda takrorlanishi. Iqtisodiy oʻsishni taʼminlash har qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining koʻpayishi, kishilar ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy Oʻsishni shart qilib qoʻyuvchi asosiy sabablardandir. Iqtisodiy Oʻsish aholi turmush darajasini oshirishga, xalq farovonligini taʼminlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy Oʻsish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi turadi. Iqtisodiy oʻsish ishlab chiqarishning ilgʻor tuzilmasiga, yuqori mehnat unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta boʻlgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy Oʻsish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini muttasil qoʻpaytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy Oʻsishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iktisodiy taraqqiyotining eng umumiy koʻrsatkichi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos boʻlib xizmat qiladi va iqgisodiy oʻsishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ijobiy tomonga oʻzgarishini koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsish surʼatlari YAIM oʻsish surʼatlarida oʻz aksini topadi.
Iqtisodiy Oʻsish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini ifodalaydi. Real YAIM hajmining oʻzgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va dinamikasi toʻgʻrisida maʼlumot bersada, iqtisodiy Oʻsishni toʻliq aks ettirmaydi. Mas, mamlakat aholisining Oʻsish surʼati 3% ni, real YAIM ning Oʻsish surʼati ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi oʻsgan boʻlsada, kishilarning daromadlari oʻzgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy Oʻsishni toʻlaroq aks ettirish uchun boshqa bir koʻrsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan real YAIMning oʻzgarishi qoʻllaniladi.
Real YAIM hajmining oʻzgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining muayyan davr oraligʻidagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan real YAIM hajmining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining oʻzaro taʼsirida shakllanadi. Bular iqtisodiy Oʻsishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish YAIM oʻsishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy Oʻsishekstensiv oʻsish deb ataladi.
Iqtisodiy Oʻsishning sifat omillari ham mavjud boʻlib, ularga mehnat, kapital va yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy Oʻsish intensiv oʻsish deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv Oʻsish.ning imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv oʻsish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qoʻrsatkichlar iktisodiy Oʻsish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. Oʻsish sohasida — bandlikning yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator koʻrsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; isteʼmol sohasida — isteʼmolning va noishlab chiqarish jamgʻarishning oʻsishi shunday koʻrsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy oʻsishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va isteʼmol tuzilmasi oʻzgarishlariga taʼsir koʻrsatishidir.
Iqtisodiy o'sish nazariyasi milliy iqtisodiyotning iqtisodiy muvozanati, muvozanati va proportsionalligi nazariyalari bilan chambarchas bog'liq. Ularning tub farqi shundaki, iqtisodiy muvozanatni, milliy iqtisodiyotning muvozanatini tahlil qilishda asosiy e’tibor iqtisodiy tizimni muvozanatli, muvozanatli holatda ta’minlash va saqlashning shart-sharoitlari va usullariga qaratiladi, bunda nazariya . Iqtisodiy o'sishning asosiy muammosi - ishlab chiqarish omillarini miqdoriy jihatdan to'ldirish va ularni sifat jihatidan yaxshilash asosida ijtimoiy ishlab chiqarish ko'lamini oshirish.
Iqtisodiy o'sish turlari Iqtisodiy o'sish ikki xil: ekstensiv va intensiv. Ekstensiv iqtisodiy o'sish ishlab chiqarish omillarini bir xil sifat jihatidan ko'paytirish, faoliyat sohasini kengaytirish orqali ijtimoiy ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan tavsiflanadi.
Intensiv iqtisodiy o'sish iqtisodiy aylanmaga sifat jihatidan yanada ilg'or ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarini jalb qilish orqali ijtimoiy ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan bog'liq. Bundan tashqari, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ulkan tarkibiy o'zgarishlar sharoitida jadal iqtisodiy o'sish milliy mahsulotning nolga teng yoki ahamiyatsiz o'sishi bilan tavsiflanishi mumkin, ammo mahsulot sifat ko'rsatkichlarining sezilarli darajada oshishi bilan birga keladi. Iqtisodiy o'sishning bu jihati mezo-darajada eng aniq namoyon bo'ladi, ya'ni. alohida tarmoqlar darajasida.
Misol tariqasida 70-yillarning boshidan boshlab Qo'shma Shtatlardagi metallurgiya sanoatini keltirish mumkin. po'lat ishlab chiqarish hajmini taxminan 2 barobarga qisqartirdi, po'latdan xom ashyo sifatida foydalaniladigan mahsulotlar hajmi esa nafaqat kamaymadi, balki ko'paydi. Bu metallurgiyadagi texnologiyadagi sifat o'zgarishlarining natijasi bo'lib, po'latning sifat ko'rsatkichlarining yaxshilanishi tufayli ishlab chiqarilgan mahsulotlarning metall iste'moli keskin kamayishiga olib keldi.
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari - bu yalpi ichki mahsulotning (YaIM) yoki milliy daromadning (MI) ma'lum bir davrdagi o'sish yoki o'sish sur'atlari yoki bir xil ko'rsatkichlar, lekin mamlakat aholisi soni bilan bog'liq, ya'ni. Aholi jon boshiga YaIM (YaIM) yoki SHM.
Mutlaq va aniq ko'rsatkichlar iqtisodiy o'sishni turli pozitsiyalardan baholash imkonini beradi. Yalpi ichki mahsulotning (YaIM) o‘sish sur’atlari va ularning mutlaq qiymati davlatning iqtisodiy qudratini, harbiy-strategik salohiyatini, xalqaro munosabatlarga siyosiy ta’sirini, kuchlar geosiyosiy muvozanatidagi o‘rni va rolini baholash uchun ko‘proq mos keladi.
Aniq ko'rsatkichlar millatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini, alohida mamlakatlar, mintaqaviy va boshqa guruhlar aholisining turmush darajasini yanada aniqroq aniqlash imkonini beradi.
Ammo shuni yodda tutish kerakki, bu ko'rsatkichlar o'zining katta qismida moddiy ishlab chiqarish va moddiy farovonlikning rivojlanish darajasini aks ettiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu ko'rsatkichlar asosan iste'mol jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bu moddiy boyliklarga sig'inishni tashkil etuvchi jamiyatdir. U inson ma'naviyatining mohiyati bo'lgan va hech qanday tarzda sotish va sotib olish ob'ektiga aylana olmaydigan qadriyatlarni hal qiluvchi darajada e'tibordan chetda qoldiradi. Agar bu sodir bo'lsa ("pul sumkasi" bosimi ostida sharaf, o'z-o'zini hurmat qilish, vijdon tuyg'ularini unutish), unda bu ma'naviy qadriyatlar shunchaki yo'qoladi va ularning qarama-qarshiligiga aylanadi.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, real YaIM (YaIM) yoki SHIM (foizlarda) o'sish sur'ati iqtisodiy o'sish o'lchovi bo'lib xizmat qiladi:
qayerda va mos ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning o'sish sur'atlari; va - o'rganilayotgan yildagi tegishli ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning qiymatlari; va - tekshirilayotgan yildan oldingi yildagi tegishli ravishda yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning qiymatlari.
Shu bilan birga, shuni unutmaslik kerakki, real YaIM yoki shaxsiy daromadning o'sishi haqida gap ketganda, ular doimiy ravishda o'lchanadi, ya'ni. yagona narxlarda. Agar o'rganilgan va o'tgan yillardagi YaIM yoki SHning hisob-kitoblari ushbu yillardagi joriy narxlarda amalga oshirilgan bo'lsa, deflyator qiymatiga tuzatish kiritish kerak.
Endi aniq ko'rsatkichga murojaat qilaylik, ya'ni. Aholi jon boshiga YaIM. U quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi hal qiluvchi omillar, birinchi navbatda, tabiiy va mehnat resurslarining miqdoriy mavjudligi va ularning sifat holatidir. Tabiiy resurslar deganda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun tashkil etuvchi tabiiy-iqlim sharoitlarining yig'indisi tushuniladi: tuproq unumdorligi, iqlim, mineral resurslar, o'rmonlar, daryolar, ko'llar va dengizlar boyliklari, bokira erlar va antropogen ta'sir ko'rsatmaydigan bo'shliqlar. faoliyat. Bular tabiatning erkin kuchlari deb ataladigan bo'lib, ular insonga xizmat qiladi. Ularning qashshoqligi yoki boyligi, shubhasiz, ishlab chiqarish faoliyatining ayrim turlarini amalga oshirish qobiliyatiga sezilarli darajada ta'sir qiladi.
Shu o‘rinda shuni unutmaslik kerakki, tabiat in’omlariga ehtiyotkorlik va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishgina bugungi avlod va avlodlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta’minlashi mumkin. Bu odamlar uchun maqbul bo'lgan muhitni saqlashning ajralmas sharti va o'z-o'zini ko'paytiradigan biologik tizimni muvozanat holatida saqlashning zaruriy shartidir. Rossiya dunyodagi boshqa hech qanday davlat kabi barcha tabiiy resurslarga ega. Ularning iqtisodiy aylanmada katta miqyosda ishtirok etishiga qaramay, u ham hech bir davlat bilan tenglasha olmaydigan ulkan bokira hududlarga ega.
Ko'pgina iqtisodiy muammolarni hal qilish va bozor iqtisodiyoti rivojlanish yo'liga kirishning shoshilinch zarurati munosabati bilan jamiyat allaqachon yirik xususiy kapital egalarining xatti-harakatlari haqida qayg'urishi kerak, chunki ular uchun faqat iqtisodiy samaradorlik muhim, va jamiyat u ijtimoiy-ekologik samaradorlik bilan to'ldirilishi va tuzatilishi kerak. Qolaversa, bozor muhiti aholi o‘rtasida iste’molchilik psixologiyasini ham shakllantiradi, bu esa yana mamlakat va xalqning real farovonligiga qo‘shimcha xavf tug‘diradi. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti shakllanishining dastlabki bosqichidayoq unga ijtimoiy va ekologik yo'naltirilgan xususiyat berilishi kerak. Aks holda, buzg'unchi oqibatlari bilan xususiy tadbirkorlik hech qanday holatda ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan kam bo'lmaydi, hatto undan ham oshib ketmaydi.
Shu munosabat bilan mamlakatimiz oldida quyidagi vazifalar turibdi: bir tomondan, iqtisodiy faoliyatni jonlantirish va iqtisodiy rivojlanishning yuksalishi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish, ikkinchi tomondan, atrof-muhitga zarar etkazuvchi ishlab chiqarish texnologiyalarini cheklash yoki istisno qilish; ilg'or texnologiyalar va uskunalar mavjud bo'lsa. Nihoyat, chet el kapitali uchun "iflos" sanoat va texnologiyalarni Rossiya hududiga ko'chirish imkoniyatini istisno qilish.

Iqtisodiy o'sishning klassik modeli

Klassik an'analarga ko'ra, biz allaqachon bilganimizdek, ishlab chiqarish omillari ular ishlab chiqaradigan mahsulot ulushiga, umumiy daromadga bog'liq. Iqtisodiy o'sishni ta'minlash omillarini tahlil qilish uchun ishlab chiqarish funktsiyasi deb ataladigan apparatdan foydalaniladi:
Agar dF/da 1, dF/da 2, ..., dF/da n jalb qilingan ishlab chiqarish omillarining har birining marjinal unumdorligini ifodalasa. Ishlab chiqarish funktsiyasining alohida holati sifatida siz Cobb-Duglas formulasidan foydalanishingiz mumkin:
bu yerda Y - milliy mahsulot; L - mehnat; K - kapital; A - boshqa omillar ta'sirini aks ettiruvchi doimiy koeffitsient (uni mutanosiblik yoki masshtab koeffitsienti ham deyiladi); a va b - mos ravishda mehnat va kapital uchun elastiklikning o'zgaruvchan koeffitsientlari. Bundan tashqari, a + b = 1 yoki b = 1 - a; e rt - ishlab chiqarishdagi sifat o'zgarishlarining, jumladan, texnik taraqqiyotning ta'sirini aks ettiruvchi omil.
Ushbu modelning asosiy kamchiliklari ishlab chiqarish omillarining tarqoqligidadir, chunki har bir omilning mahsulot ishlab chiqarishga qo'shgan hissasi boshqa barcha shartlar o'zgarmagan holda baholanadi. Aslida, omillardan birining u yoki bu tarzda o'zgarishi boshqalarning o'zgarishiga ta'sir qiladi. Xususan, bandlik (mehnat) ortishi va kapital qiymatining o'zgarmasligi bilan, hech bo'lmaganda uning qurollanishida o'zgarish bo'lishi mumkin emas. O'rtacha yillik o'sish sur'atlari bilan ifodalangan funktsiya o'zgartiriladi va quyidagi shaklga ega:
y = ak + bl + r,
bu yerda y, k, l mos ravishda ishlab chiqarish, kapital va mehnatning o'sish sur'atlari; r - agregatning o'sishining murakkab ko'rsatkichi iqtisodiy samaradorlik barcha ishlab chiqarish omillari.
Ushbu model asosida keyingi tadqiqotlar iqtisodiy o'sishning yanada mukammal va dinamik modeli - Solou modeliga olib keladi. U jamg’armalar, aholi sonining o’sishi va texnologik taraqqiyotning ishlab chiqarish hajmiga ta’sirini vaqt o’tishi bilan aks ettiradi. Ushbu modelning afzalligi shundaki, u talab va taklifning o'zaro ta'sirini ularning kapital to'planishiga ta'sirini hisobga oladi. Y = F (K, L) funktsiyasi, biz bilganimizdek, ishlab chiqarish hajmining kapital va mehnatga bog'liqligini ifodalaydi. Ushbu funktsiya shaklini soddalashtirish uchun uning barcha qiymatlari bir xil omil - mehnat (xodimlar soni) bilan bog'liq edi. Natijada, funktsiya quyidagi shaklga ega bo'ldi:
Y / L = F (K / L, 1),
Endi u bir ishchiga to'g'ri keladigan ishlab chiqarish hajmini (Y / L) uning kapital-mehnat nisbati (K / L) funktsiyasi sifatida belgilaydi, ya'ni. har bir xodim uchun kapital.