Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Kislotalarning olinish usullari

1. Kislotali oksidlar (angidridlar)ni suvda eritish:

SO₂ + H₂O  H₂SO₃

N₂O₅ + H₂O  2HNO₃

P₂O₅ + 3H₂O  2H₃PO₄

2NO₂ + H₂O HNO₂ + HNO₃

2. Kislorodsiz kislotalar metalmaslarni vodorod bilan bevosita reaksiyasidan olinadi:

H₂ + Cl₂  2HCl

H₂ + S  H₂S

H₂ + I₂  2HI

3. Kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalar ta’sir qilib:

CaSO₃ + 2HCl  CaCl₂ + H₂SO₃

NaNO₂ + HCl  NaCl + HNO₂

K₂SiO₃ + H₂SO₄  K₂SO₄ + H₂SiO₃

Na₂S + H₂SO₄  Na₂SO₄ + H₂S

Mg₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄  3MgSO₄ + 2H₃PO₄

4. Metalmaslarni kuchli kislotalar bilan oksidlash:

S + 2HNO₃  H₂SO₄ + NO

3P + 5HNO₃ + 2H₂O  3H₃PO₄ + 5NO

5. Ba’zi metalmaslarning birikmalarini gidrolizga uchratib:

PCl₅ + 4H₂O H₃PO₄ + 5HCl

PBr₃ + 3H₂O  H₃PO₃ + 3HBr

6. Kislorodsiz kislotalar tuzlariga konsentrlangan kuchli kislotalar ta’siri:

2NaCl + H₂SO₄  Na₂SO₄ + 2HCl

K₂S + 2HCl  2KCl + H₂S

ZnBr₂ + H₂SO₄  ZnSO₄ + 2HBr

Fizikaviy xossalari

Kislorodsiz kislotalar odatda zaharli gaz moddalar bo‘lib, ularning suvdagi eritmalaridan turli konsentratsiyali kislotalar olinadi. Kislorodli kislotalar suyuq – HNO₃, H₃PO₄, H₂SO₄ va qattiq – H₂SiO₃, H₃BO₃ moddalardir.

Kimyoviy xossalari

1. Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi:

H₂SO₄ + FeO  FeSO₄ + H₂O

2HCl + MgO  MgCl₂ + H₂O

2HNO₃ + BeO  Be(NO₃)₂ + H₂O

2. Kislotalar asoslar ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi va bunday jarayonlar neytrallanish deyiladi:

HCl + NaOH NaCl + H₂O

3H₂SO₄ + 2Al(OH)₃  Al₂(SO₄)₃ + 6H₂O

2HNO₃ + Ca(OH)₂  Ca(NO₃)₂ + 2H₂O

3HNO₃ + Fe(OH)₃  Fe(NO₃)₃ + 3H₂O

3. Metallar bilan ta’siri. Metallarning aktivlik qatorida vodoroddan chapda joylashgan metallar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va vodorod hosil qiladi (nitrat va konsentrlangan sulfat kislotalardan tashqari), aktivlik qatorida vodoroddan o‘ngda joylashgan metallar kislorodsiz kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi va kislorodli kislotalardan vodorodni siqib chiqarmaydi:

2K + H2SO4  K2SO4 + H2 Sr + 2HBr  SrBr2 + H2 Zn + 2HCl  ZnCl2 + H2

Fe + H2SO4  FeSO4 + H2 Cu + 2H2SO4  CuSO4 + SO2 + 2H2O Au + HCl  reaksiya bormaydi

4. Ayrim kislotalar qizdirilganda parchalanadi:

H₂CO₃  CO₂ + H₂O

2H₃PO₄  P₂O₅ + 3H₂O

H₂SiO₃  SiO₂ + H₂O

4HNO₃  4NO₂ + O₂ + 2H₂O

Kislotalar suvdagi eritmalarda vodorod kationiga va kislota qoldig‘i anioniga dissotsilanadi. Dissotsilanish bosqich bilan boradi. Eritmalarida H⁺(H₃O⁺) – ionlari bo‘lgani uchun ularda lakmus qizil rangga, metiloranj qizg‘ish-binafsha rangga kiradi. Fenolftalein rangi o‘zgarmaydi.

HCl + H2O  Cl– + H3O+

I) H2CO3 + H2O  HCO3– + H3O+

II) HCO3– + H2O CO32– + H3O+
ASOSLAR (GIDROKSIDLAR) – tarkibida bir yoki bir necha gidroksid gruppa saqlagan murakkab moddalar. Me(ON)_n – asoslarning umumiy formulasi, bu erda: Me – metall, ON – gidroksid guruhi, n – metall valentligi (gidroksid guruhlari soni). Masalan: NaOH, Ca(OH)₂, Cr(OH)₃, Pb(OH)₄, NH₄OH va h.z.

Asoslarni formulasini tuzish Metalni belgisi keyin gidroksid guruhi yozilib, metal valentligi indeks sifatida yoziladi. Masalan:		Asoslarni nomlash Metalni nomiga gidroksid so‘zi qushib birikmalarning nomi yasaladi. Agar metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa, element nomidan keyin qavs ichida uning valentligi rim raqamida ko‘rsatiladi.
Natriy gidroksid – Mis (II) gidroksid – Xrom (III) gidroksid – Temir (III) gidroksid – Magniy gidroksid – Alyuminiy gidroksid – Nikel (III) gidroksid – Rux gidroksid – Kalsiy gidroksid – Qalay (II) gidroksid –	NaON Cu(OH)2 Cr(OH)3 Fe(OH)3 Mg(OH)2 Al(OH)3 Ni(OH)3 Zn(OH)2 Ca(OH)2 Sn(OH)2	Al(OH)3 – Cu(OH)2 – KOH – Cr(OH)3 – Fe(OH)3 – Mg(OH)2 – Ni(OH)3 – Zn(OH)2 – Ca(OH)2 – NaOH –	Alyuminiy gidroksid Mis (II) gidroksid Kaliy gidroksid Xrom (III) gidroksid Temir (III) gidroksid Magniy gidroksid Nikel (III) gidroksid Rux gidroksid Kalsiy gidroksid Natriy gidroksid

Asoslarning grafik formulasini chizish


Asoslarning sinflanishi (klassifikatsiyasi)

Asoslar ikki xil bo‘ladi:

1) Suvda eriydigan asoslar – ishqorlar deyiladi. Asosan LiOH, NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH)₂, Sr(OH)₂, Ba(OH)₂, Ra(OH)₂lar suvda eriydi va ishqorlarni hosil qiladi.

2) Suvda erimaydigan asoslar – bunday asoslar suvda erimaydi. Deyarli qolgan barcha asoslar suvda erimaydi. Masalan: Fe(OH)₃, Mo(OH)₂, Pb(OH)₂, Cr(OH)₃, CuOH. Suvda erimaydigan asoslarning ayrimlari amfoter xossaga ega: Be(OH)₂, Zn(OH)₂, Mn(OH)₂, Sn(OH)₂, Fe(OH)₃, Cr(OH)₃, Pb(OH)₂ va h.z.
Olinish usullari

1. Ishqoriy metallarni suvda eritib ishqorlar olinadi:

2K + 2H₂O  2KOH + H₂

Ba + 2H₂O  Ba(OH)₂ + H₂

4Fe + 3O₂ + 6H₂O  4Fe(OH)₃ (reaksiya juda sekin boradi)

2. Metallarning oksidlarini suvda eritib asoslar olinadi:

BaO + H₂O  Ba(OH)₂

Cs₂O + H₂O  2CsOH

CaO + H₂O  Ca(OH)₂

Rb₂O + H₂O  2RbOH

3. Ayrim binar birikma(gidridlar, karbidlar, silitsidlar, nitridlar va h.z.)lar ham suvda erib ishqorlarni hosil qiladi:

LiH + H2O  LiOH + H2 SrH2 + 2H2O  Sr(OH)2 + 2H2 KH + H2O  KOH + H2 CaC2 + 2H2O  Ca(OH)2 + C2H2 Al4C3 + 12H2O  4Al(OH)3 + 3CH4 Na2C2 + 2H2O  2NaOH + C2H2

AlN + 3H2O  Al(OH)3 + NH3 Mg3N2 + 6H2O  3Mg(OH)2 + 2NH3 Sr2Si + 4H2O  2Sr(OH)2 + SiH4 Rb4Si + 4H2O  4RbOH + SiH4 Ca3P2 + 6H2O  3Ca(OH)2 + 2PH3

4. Alamashinish reaksiyalari yordamida olinishi:

Ca(OH)₂ + Na₂CO₃  2NaOH + CaCO₃

Ba(OH)₂ + K₂SO₄  2KOH + BaSO₄

5. Suvda erimaydigan asoslar tuzlarga ishqorlar ta’sir ettirib olinadi:

CuCl₂ + 2RbOH  Cu(OH)₂ + 2RbCl

Mn(NO₃)₂ + 2KOH  Mn(OH)₂ + 2KNO₃

FeSO₄ + Ba(OH)₂  Fe(OH)₂ + BaSO₄

6. Suvda erimaydigan asoslar oksidlarini kislorod ishtirokida suv bilan reaksiyasida hosil bo‘ladi:

4FeO + O₂ + 6H₂O  4Fe(OH)₃

2Cu₂O + O₂ + 4H₂O  4Cu(OH)₂

Fizikaviy xossalari

Asoslardan faqat NH₄OH – ammoniy gidroksid suyuq bo‘lib, qolgan barchasi qattiq moddalardir. Ishqorlar oq rangli, gigroskopik, kristall moddalar. Qolgan asoslar turli rangda, amorf va kristall tuzilishli, suvda kam eruvchan moddalardir. Ishqorlarning suvli eritmalari kuchli, qolganlari esa kuchsiz elektr o‘tkazuvchanlikka ega.

Kimyoviy xossalari

Asoslar kimyoviy jihatdan aktiv moddalar bo‘lib, noorganik moddalarning deyyarli barcha guruhlari bilan turli-tuman reaksiyalarga kirishadi.

1. Barcha asoslar kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi.

Fe(OH)₂ + SO₃  FeSO₄ + H₂O

NaOH + CO₂  NaHCO₃

6NH₄OH + P₂O₅  2(NH₄)₃PO₄ + 3H₂O

2Al(OH)₃ + 3SO₂  Al₂(SO₃)₃ + 3H₂O

2. Ko‘pchilik asoslar qizdirilganda oksid va suvga parchalanadi.

Ca(OH)₂  CaO + H₂O

Zn(OH)₂  ZnO + H₂O

2CuOH  Cu₂O + H₂O

2Mn(OH)₃  Mn₂O₃ + 3H₂O

3. Ba’zi asoslar qizdirilganda metal, suv va kislorodga parchalanadi.

4AgOH  4Ag + O₂ + 2H₂O

2Hg(OH)₂  2Hg + O₂ + 2H₂O

4. Barcha asoslar kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi.

KOH + HCl  KCl + H₂O

Mn(OH)₂ + H₂SO₄  MnSO₄ + 2H₂O

Be(OH)₂ + 2HNO₃  Be(NO₃)₂ + 2H₂O

5. Ishqorlar ayrim metalmaslar bilan ta’sirlashadi.

2NaOH_(sovuq) + Cl₂  NaCl + NaClO + H₂O

6KOH_(issiq) + 3Cl₂  5NaCl + NaClO₃ + 3H₂O

6RbOH + 3S  Rb₂S + Rb₂SO₃ + 3H₂O

6. Ishqorlar amfoter oksidlar va gidroksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi.

ZnO + 2KOH  K₂ZnO₂ + H₂O

Al₂O₃ + 2CsOH  2CsAlO₂ + H₂O

Be(OH)₂ + 2RbOH  Rb₂[Be(OH)₄]

2NaOH + Al(OH)₃  Na[Al(OH)₄]

Noorganik moddalarning trivial nomlari

Nomi	Formulasi
Litiy alanati	Li[AlH4]
Alund	Al2O3 asosidagi ot’ga va kimyoviy chidamli material
Alyumoammoniyli achchiqtosh	AlNH4 (SO4)2 12H2O
Litiy alyumogidridi	Litiy alanatiga qarang
Kaliyalyuminiyli achchiqtoshlar	KAl(SO4)2 12H2O
Ammiakli suv	NH3 suvli eritmasi
Angidron	Mg(ClO4)2
Ingliz tuzi	MgSO4 7H2O
Antixlor	Na2S2O3 5H2O
Barit suvi	To’yingan Ba(OH)2 suvli eritmasi
Barit oqi	BaSO4
Oq grafit	BN(geks.)
Berlin lazuri	Kfe[Fe^II(CN)6]
Bertole tuzi	KClO3
Botqoq gazi	CH4
Borazol	B3H6N3
Borazon	BN(kub.)
Bordos suyuqligi	CuSO4 ning ohakli sutdagi eritmasi
Bromli suv	Bromning suvli eritmasi (tarkibida HBrO va HBr saqlaydi)
Bura	Na2B4O7 10H2O
Vanadiy kuporosi	VSO4 7H2O
Kuldiruvchi gaz	N2O
Violeoxlorid	sis-[Co(NH3)4Cl2]Cl H2O
Suv gazi	CO va H2 aralashmasi
Havo gazi	CO (25% ob), N2 (70%) va CO2 (4%) aralashmasi
So’ndirilgan ohak	Ca(OH)2
Generator gazi	Havo gaziga qarang
Giposulfit	Antixlorga qarang
Glauber tuzi	Na2SO4 10H2O
Gil	Al2O3
O’rmalovchi simob	Hg(CNO)2
O’rmalovchi kumush	Ag3N
Portlovchi gaz	2 hajm H2 va 1 hajm O2 aralashmasi
Qo’sh superfosfat	Ca(H2PO4)2
Tutovchi sulfat kislota	q. Oleum
O’yuvchi barit	Ba(OH)2
Javel suvi	Xlor tutgan KOH suvli eritmasi (KClO va KCl saqlaydi)
Temir kuporosi	FeSO4 7H2O
Temirammoniyli achchiqtosh	Fe NH4 (SO4)2 12 H2O
Temirkaliyli achchiqtosh	KFe(SO4)2 12H2O
Sariq qon tuzi	K4[Fe(CN)6] 3H2O
Kuydirilgan magneziy	MgO
Kuydirilgan gips	2CaSO4 H2O
Suyuq shisha	Natriy va kaliysilikatlarining ishqoriy eritmasi
Vakenroder suyuqligi	H2SnO6 (n=3-6) suvli eritmasi
Veroneze ko’kligi	Cu3(AsO4)2 4H2O
Gine ko’kligi	Cr2O3 nH2O
Zar tuzi	Na[AuCl4] 2H2O
Ohakli suv	Ca(OH)2 to’yingan suli eritmasi
Ohakli selitra	Ca(NO3)2 H2O
Ohakli sut	Ca(OH)2 ning ohakli suvdagi suspenziyasi
Hind selitrasi	KNO3
Azot iodidi	I3N nNH3
Kaliyli xrompik	q. Xrompik
O’yuvchi kaliy	KOH
Kalsinirlangan soda	Na2CO3
Tosh tuzi	NaCl
Kalsiy karbidi (karbidtosh)	CaC2
Karborund	SiC
Kaustik soda	NaOH
Karo kislotasi	H2SO3(O2)
Qizil qon tuzi	K3[Fe(CN)6]
Tuproq	SiO2
Kuporos moyi	texnik konsentrlangan H2SO4
Labarrak suvi	Xlorli NaOH suvli eritmasi (NaClO va NaCl saqlaydi)
Luteoxloridi	[Co(NH3)6]Cl3, [Ir(NH3)6]Cl3
Lyapis	AgNO3 va KNO3 aralashmasi
Magnezial aralashma	MgCl2 va NH4Cl ning ammiakli suvdagi eritmasi
Magniyli selitra	Mg(NO3)2 H2O
Mis kuporosi	CuSO4 5H2O
Monogidrat	H2SO4
Mochevina	CO(NH2)2
Natron ohagi	CaO yoki Ca(OH)2 va NaOH aralashmasi
Natron selitrasi	NaNO3
Nashatir spirti	q. Ammiakli suv
So’ndirilmagan ohak	CaO
Noorganik benzol	q. Borazol
Natriy nitroprussidi	Na2[Fe(NO)(CN)5]
Norvegiya selitrasi	Ca(NO3)2 H2O
Oleum	SO3 ning H2SO4 dagi eritmasi
Qalayli tuz	SnCl2 2H2O
Qalayli moy	SnCl4 (suyuq)
Pergidrol	30%-li H2O2 eritmasi
Ichimlik sodasi	NaHCO3
Plavik kislota	Konsentrlangan HF suli eritmasi
Osh tuzi	q. Tosh tuzi
Potash	K2CO3
Prazeoxlorid	trans - [Co(NH3)4Cl2]Cl H2O
Preparat tuzi	Na2[Sn(OH)6]
Presipitat	CaHPO4 2H2O
Purpureoxlorid	Co(NH3)5Cl]Cl2
Eriydigan shisha	K2SiO3 yoki Na2SiO3 ning SiO2 bilan aralashmasi
Nessler reaktivi	K2[HgI4] ning ishqoriy suli eritmasi
Kon gazi	CH4
Qo’rg’oshinli kron	PbCrO4
Qo’rg’oshin kuporosi	PbSO4
Qo’rg’oshinli shakar	Pb(CH3COO)2 3H2O
Oltingugurtli jigar	Na2Sn , K2Sn
Sulfit angidirid gazi	SO2
Kulrang	Kukunsimon S8 (romb.)
Vodorodsulfidli suv	H2S ning to’yingan suvli eritmasi
Silikagel	SiO2 nH2O (n<=6)
Sinil kislotasi	HCN suvli eritmasi
Eshk aralashmasi	MgO va Na2CO3 aralashmasi
Tutton tuzlari	M2 ^I M^II (SO4)2 6H2O (M^I = Cs, K, NH^4, Rb, Tl,; M^II = Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mg, Mn, Ni,V, Zn)
Djonson tuzi	K[I(I)2]H2O
Jerar tuzi	trans - [Pt(NH3)2Cl4]
Magnus tuzi	[Pt(NH3)4][Pt^IICl4]
Mor tuzi	Fe(NH4)2(SO4)2 6H2O
Peyron tuzi	sis - [Pt(NH3)2Cl2]
Fisher tuzi	K2[Co(NO2)6
Seyze tuzi	K[Pt(C2H4)Cl3] H2O
Shlippe tuzi	Na3[SbS4] 9H2O
Xlorid kislota	Konsentrlangan HCl suvli eritmasi
Qurilish gipsi	q. Kudirilgan gips
Sulema	HgCl2
Superfosfat	Ca(H2PO4)2 H2O va CaSO4 aralashmasi
Oltin yaproqlar	Au yupqa yaprog’i, SnS2 plastinkachalari
Quruq muz	CO2(q.)
Tenarov ko’ki	(Co^IIAl2)O4
Termit	Al va (Fe^II Fe2^III)O4 kukunsimon aralashmasi
Tiomochevina	CS(NH2)2
Titan oqi	TiO2
Turnbul ko’ki	Fe^2+ ning [Fe(CN)6]^3-bilan ta’sirlashuv mahsuloti
Is gazi	CO
Ferrisianid	q. Qizil qon tuzi
Ferrosianid	q. Sariq qon tuzi
Reyze ikkinchi asos xloridi	trans - [Pt(NH3)2Cl2]
Oltin xloridi	H[AuCl4] 4H2O
Reyze birinchi asos xloridi	[Pt(NH3)4]Cl2 H2O
Xlorli suv	Xlorning suvli eritmasi (HClO va HCl saqlaydi)
Xlorli ohak	Kalsiy gipoxloriti, xloridi va gidroksidi aralashmasi
Xromli aralashma	K2Cr2O7 va konsentrlangan kislota aralashmasi
Xromli kuporos	CrSO4 7H2O
Xromokaliyli achchiqtosh	KCr(SO4)2 12H2O
Xrompik	K2Cr2O7 yoki Na2Cr2O7 2H2O
Shoh arog’i	1 hajm konsentr.HNO3 va 3 hajm HCl kislotalar aralashmasi
Sementit	Fe3C
Rux oqi	ZnO
Sirkoniy oqi	ZrO2
Chiliy selitrasi	q. Natron selitra
Sheniti	q. Tutton tuzlari
Zargarlik burasi	Na2B4O7 5H2O