Afrika materigining geologik tuzilishi va tektonikasi Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Kurs ishining vazifalari.
Ushbu kurs ishining vazifasi dunyoda xajm jihatdan ikkinchi o’rinda turuvchi Afrika materigini chuqurroq o’rganish, tadqiq etish, bu materikning geologik tuzilishini kelib chiqishini shakllanishi bilan tanishib chiqish orqali bilim malaka va ko’nikmalarni shakllantirish bilan birga kelgusi ilmiy izlanishlar va ilmiy ishlar uchun tayanch manba sifatida foydalana olish.
Kurs ishining obyekti: Afrika meterigi, materigning geologik tuzilishi va tektonikasi geografik tavsifi.
Kurs ishining predmet: Afrika meterigining geologic tuzilishi va tektonikasi bo’yicha olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar.
Kurs ishini amaliy ilmiy ahamiyati:
Afrikaning geologik tuzilishi va relefi bir xil bo’lganligidan, materikning kat-ta hududlarida bir xil landshaft saqlanib qolganligidan va bu landshaftlarga iqlim tasiri sezilarli bo’lganligidan materikning tabiiy geografik rayonlariga va o’lkalariga ajratilishini taqazo etadi. Bu ish esa shu muammolarga yechim topadi.
Kurs ishining tarkibi: 
Kirish, asosiy qism, xulosa, adabiyotlar ro’yxati, 29 sahifadan iborat.

II. Asosiy qism
2.1. Afrikaning geologik tuzilishi

Kattaligi jihatidan Osiyodan keyin 2-oʻrinda. Maydoni 29,6 mln. km², orollari bilan 30,3 mln. km². Aholisi 720 mln. kishi (1995). Deyarli oʻrta qismidan ekvator chizigʻi oʻtgan. Shimolidan janubga tomon qariyb 8 ming kmga choʻzilgan. Shimoliy qismining eni 7500km (Almadi burnidan Xafun burnigacha). Janubiy qismining eni 3100km. Shimolida Oʻrta dengiz, gʻarbda Atlantika okeani, sharqda Hind okeani va Qizil dengiz bilan oʻralgan. 120 km li Suvaysh boʻyni orkali Osiyo bilan tutashgan. Yevropadan Afrikani Gibraltar boʻgʻozi ajratib turadi (eng tor joyi 13 km). Afrikaga bir necha orollar kiradi: sharqda Madagaskar, Zanjibar, Sokotra, Mafiya, Pemba, Komor, Maskaren, Amirant va Seyshel o.lari; gʻarbda Madeyra, Kanar, Yashil Burun o.lari; Gvineya qoʻltigʻida Pagalu, San-Tome, Prinsipi, Bioko va uzoqrokdagi Vozneseniye, Santa-Yelena, Tristanda-Kunya olari va boshqa Qirgʻoqlari uzilmali, kam parchalangan, koʻpincha togʻlardan iborat. Kdogʻoq yaqinida pasttekisliklar bor. Qoʻltiqlari keng va ochiq, eng yiriklari – Gvineya va Sidra (Katta Sirt). Qulay buxtalari kam. Eng yirik yarim oroli – Somali.
Afrika — qadimgi Gondvana quruqligining bir bo‘lagi. 180 mln yil muqaddam Arabiston yarimoroli bilan birga yaxlit platformani hosil qilgan. Alp tog‘ burmalanishi davrida Qizil dengiz o‘rni ochilgan. Natijada Arabiston yarimoroli Yevrosiyoga tutashib ketgan.
Afrika materigi, asosan, qadimgi platforma ustida joylashgan bo‘lib, ko‘proq tekislik va yassi tog‘liklardan iborat. Seysmik hududlar nisbatan kam. Chekka shimoli g‘arbida Yevrosiyo plitasi bilan to‘qnashgan chegarada balandligi 4 165 m ga yetadigan Atlas burmali tog‘ tizmasi ko‘tarilgan.
Quruqlikdagi eng yirik Sharqiy Afrika yer yorig‘i 6 500 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, Akoba qo‘ltig‘idan Zambezi daryosining quyi oqimigacha davom etadi. Olimlarning bashoratiga ko‘ra, kelajakda Buyuk Afrika yer yorig‘idan sharqdagi hududlar materik oroli tariqasida (Madagaskar oroli singari) Afrikadan ajralib ketadi. Bu zonada Yer po‘sti serharakat bo‘lib, unga harakatdagi vulqonlar (Kilimanjaro, Karisimbi) va zilzilalar xos. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi palaxsalanib ko‘tarilgan gorst va grabenlardan iborat. Chuqur ko‘llar grabenlarda tarkib topgan. Tog‘lar, platolar magmatik va metamorfik jinslaridan tuzilgan. Botiqlar, cho‘kmalar, pasttekislik va tekisliklar cho‘kindi jinslar bilan qoplangan.
Afrikaning koʻproq qismi kembriydan oldin burmalangan platformadan iborat boʻlib, ustini paleozoy, mezozoy va uchlamchi hamda toʻrtlamchi davr jinslari qoplab yotadi. Qadimgi kristall jinsli zamin Markaziy Sahroi Kabir, Syerra-Leone, Sharqiy Sudan balandliklarida (anteklizalar), Kongo botigʻi atroflarida va ayniqsa, Sharqiy hamda Janubiy Afrikada yer yuzasiga chiqib yotadi. Platformaning shim. qismida (Sahroi Kabir, Sudan) zamin juda chuqur joylashgan (Sahroi Kabir – Arabiston platosi), janubiy qismida keng maydonlarda esa yer yuzasiga chiqib qolgan (Jan. Afrika qalqoni). Janubiy va shimoli-gʻarbda kembriydan oldingi platformaga zamini burmalangan plat-forma tuzilmalarining ayrim qismilari kelib qoʻshilgan. Bu tuzilmalar Kap togʻlarida va Atlas togʻlarining ichki rayonlarida yer yuzasiga chiqib qolgan. Alp burmalanishi davrida Afrikada Atlas togʻlarining shim. sohil boʻyi tizmalarigina koʻtarilgan. Kristall jinslardan iborat qadimgi peneplenlarning keng tarqalishi va choʻkindi jins qoplamalarining kam burmalanganli-gi natijasida materik relyefi yassidir. Afrikada plato va togʻliklar koʻp. Ularni tektonik yoriqlar boʻlib-boʻlib yuborgan. Qirlar hamda platolar ustida qoldiq choʻqqilar va vulkan togʻlari koʻtarilib turadi. Afrikaning eng baland nuqtasi – Kilimanjaro togʻidagi Kibo choʻqqisi (5895 m). Afrika koʻp qismining dengiz sathidan bal. 1000 m dan oshmaydi. Olimlar Afrika quyi paleozoy burmalanishi davrida Janubiy Amerika va Hindiston (Gondvana materigi) bilan quruqlik orqali birlashib turgan deb hisoblaydilar. Paleozoyda Sahroi Kabir – Arabiston platformasining ayrim qismlari dengizlar tagida qolgan. Afrikaning qolgan qismi relyefi uzoq davr davomida yemirilib tekislangan. Geologik tuzilishi va turli iqlim zonalarida tashqi omillarning relyefga turlicha taʼsir etishi natijasida materikda bir qancha geomorfologik oblastlar paydo boʻlgan:
1. Oʻrtacha balandlikdagi Atlas burma togʻlari.
2. Sahroi Kabir. Qumli choʻllar Sahroi Kabirning 1/4–1/8 qismini egallaydi.
3. Sudan tekisliklari oʻlkasi. Bu yerda orol shaklidagi togʻlar koʻp.
4. Yuqori Gvineya balandligi. Uning gʻarbida kristall jinsli qoldiq togʻlar va sharqida asosan qumtoshli platolar uchraydi.
5. Kongo botigʻi.
6. Habashiston togʻligi.
7. Somali zinapoyali platosi.
8. Uzilmalar va grabenlar bilan oʻyilgan Sharqiy Afrika togʻligi. Bu togʻlikning baʼzi joylari lava bilan toʻlgan va vulqonlar koʻtarilib turadi.
9. Janubiy Afrika Kalaxari botigʻini va uning atrofidagi balandliklarni hamda Kap togʻlarini oʻz ichiga oladi.

Asosiy geografik xususiyatlar

Afrika qadimgi platformada joylashgan bo'lib, uning tekis yuzasini belgilaydi, ba'zi joylarda chuqur daryo vodiylari bilan yoriladi. Materik qirg'og'ida pasttekisliklar kam, shimoli-g'arbiy qismida Atlas tog'lari joylashgan, shimoliy qismini deyarli butunlay Sahroi Kabir cho'li egallagan, Ahaggar va Tibetsi tog'lari, sharqida Efiopiya tog'lari, janubi-sharqida. Sharqiy Afrika platosi, eng janubi - Keyp va Drakon tog'lari Afrikaning eng baland nuqtasi Kilimanjaro togʻi (5895 m, Masay platosi), eng pasti Assal koʻlida dengiz sathidan 157 m pastda joylashgan. Qizil dengiz bo'yida, Efiopiya tog'larida va Zambezi daryosining og'ziga qadar, er qobig'idagi dunyodagi eng katta yoriqlar cho'zilgan bo'lib, u tez-tez seysmik faollik bilan ajralib turadi.
Afrikadan daryolar oqib oʻtadi: Kongo (Markaziy Afrika), Niger ( G'arbiy Afrika), Limpopo, Oranj, Zambezi (Janubiy Afrika), shuningdek, dunyodagi eng to'liq va eng uzun daryolardan biri - janubdan shimolga oqib o'tadigan Nil (6852 km) (uning manbalari Sharqiy Afrika platosida joylashgan) , va u O'rta er dengizidagi deltaga oqadi). Daryolar faqat ekvatorial zonada koʻp suvli boʻlib, u yerda yogʻingarchilik miqdori koʻp boʻlganligi sababli ularning koʻpchiligi yuqori oqim tezligi bilan ajralib turadi, tez oqimlari va sharsharalari koʻp. Suv bilan to'lgan litosfera yoriqlarida ko'llar paydo bo'ldi - Nyasa, Tanganika, Afrikadagi eng katta chuchuk suv ko'li va Superior ko'lidan keyin ikkinchi o'rinda turadi ( Shimoliy Amerika) - Viktoriya (uning maydoni 68,8 ming km 2, uzunligi 337 km, maksimal chuqurligi - 83 m), eng katta sho'r suvsiz ko'l - Chad (uning maydoni 1,35 ming km 2, dunyodagi eng katta Sahara cho'lining janubiy chekkasida joylashgan. ).
Afrikaning ikkita tropik kamar o'rtasida joylashganligi sababli, u yuqori jami bilan ajralib turadi quyosh radiatsiyasi, bu Afrikani Yerdagi eng issiq qit'a deb atash huquqini beradi (sayyoramizdagi eng yuqori harorat 1922 yilda El Aziziyada (Liviya) qayd etilgan - soyada +58 C 0).
Afrikada bundaylar bor tabiiy hududlar doimiy yashil ekvatorial o'rmonlar sifatida (Gvineya ko'rfazi qirg'og'i, Kongo depressiyasi), shimolda va janubda aralash bargli-yashil o'rmonlarga aylanadi, keyin Sudan, Sharqiy va Janubiy Afrikaga cho'zilgan savannalar va o'rmonlarning tabiiy zonasi keladi. Afrikaning shimoli va janubida savannalar oʻrnini yarim choʻllar va choʻllar egallagan (Saxara, Kalahari, Namib). Afrikaning janubi-sharqiy qismida ignabargli-bargli aralash o'rmonlarning kichik zonasi, Atlas tog'lari yonbag'irlarida - qattiq bargli doimiy yashil o'rmonlar va butalar zonasi mavjud. Tog'lar va platolarning tabiiy zonalari balandlik zonalanish qonunlariga bo'ysunadi.
Afrika hududi 62 ta davlatga boʻlingan, 54 tasi mustaqil, suveren davlatlar, 10 tasi Ispaniya, Portugaliya, Buyuk Britaniya va Fransiyaga qarashli hududlar, qolganlari tan olinmagan, oʻzini oʻzi eʼlon qilgan davlatlar - Galmudug, Puntlend, Somalilend, Sahroi Kabir. Arab Demokratik Respublikasi (SADR). Uzoq vaqt davomida Osiyo mamlakatlari turli Evropa davlatlarining xorijiy mustamlakalari bo'lib, faqat o'tgan asrning o'rtalarida mustaqillikka erishdilar. Afrika geografik joylashuviga ko'ra besh mintaqaga bo'lingan: Shimoliy, Markaziy, G'arbiy, Sharqiy va Janubiy Afrika.