Афлотун фалсафаси

АФЛОТУН ФАЛСАФАСИ
1. Афлотун аввало инсон баркамоллигини тадқиқ этади: инсонда қандай фазилатлар бор ва қайси фазилат инсоннинг саодатманд бўлишига ёрдам беради? Етук инсонга хос фазилатларнинг ҳаммаси комиллик (ал-камол), баркамолликдир. Сўнгра у, инсон, гўзал рухсори, мулойим бадани бўлгани учунгина ёки инсоннинг шулар қатори яна ота-онаси, уруғ-аймоғи, машҳур қариндошлари, дўстлари ва ошнолари кўп бўлгани учун баркамолми ёки яна у катта бойлик эгаси ва уларга ҳукм ўтказадиган, жамоа ё шаҳар бошлиғи бўлиши, улар (жамоа, шаҳар аҳолиси) эса уни ёқтирганлари учун уни ҳимоя қиладиларми, деган масалаларни кўриб чиқади. Инсон баркамолликка эришишига сабабларнинг энг юксаги ҳисобланмиш саодат соҳиби бўлишнинг ўзи инсонга етарлими, деган масалани ҳам ўртага қўяди. 
Афлотун шу масалани кўриб чиқар экан, бундай хулосага келди: Ё ўша, нарсалардан бирига эга бўлишни одамлар бахт-саодат деб ўйлаб, янглишадилар, ёки инсон буларнинг ҳаммасига ёки бир қисмига эришса ҳам, яна нимадир етишмагани учун бахти тўлиқ бўлмайди.
Кейин у ўша нарса нима бўлиши мумкинлигини тадқиқ қилади. Инсоннинг бахтга эришишига сабаб бўлувчи нарса, бу – қандайдир билим ва қандайдир ҳаёт тарзи эканлиги Афлотунга равшан бўлади. Буларнинг ҳаммаси унинг “Биринчи Алкивиад” номли китобида баён этилган. Ушбу китоб яна “Инсон табиати ҳақида” номи билан машҳурдир.
II
2. Сўнг Афлотун Одамлар интилган бахт-саодатга етишув илми борми, бўлса у нима ва у қандай билим эканлигини аниқлайди Бу – атрофимиздаги нарсаларнинг моҳиятини билишдир, бу билим – инсон баркамоллигининг ибтидоси ва унинг энг буюк мақсадидир. Булар унинг “Теэтет”, (Толитийтус)1 номли китобида ифодаланган.
3. Афлотун яна ҳақиқий бахт ўзи нима, у қандай билимга тааллуқли, қандай хислат ва ҳаракат (фаолият) инсонга бахт келтиришини аниқлайди ва буларнинг ҳаммасидан, бахт-саодат деб ўйлайдиганлари нима ва бахт эмас деб ўйлайдиганлари нима эканлигини кўрсатади. У фазилатларни касб этиш, фозилларча яшашга эришиш –ҳақиқий саодат эканлигини тушунтиради. Буларни у “Филеб” номли китобида ёзган.
4. Афлотун инсон бахтининг ибтидоси бўлган ўша билим ва ўша ҳаёт тарзи ўзи нималигини тушунганидан кейин у аввал билимни ва инсон мавжуд нарсалар ҳақида хоҳлаган мақом (даража)да ёки Протагор айтган даражада билим ола биладими, шуни ўрганиб чиқди. Протагор эса бундай деган эди: инсон мавжуд нарсалар ҳақида билимни ола билмайди, у фақат туғма билимларга эга бўлиши мумкиндир. Аммо бу, бизни қуршаб турган атрофдаги нарсаларни англаш туфайли ўзлаштирилган билим эмас.
Мушоҳада қилувчилар ушбу масалани – айрим-айрим кўриб чиқадилар, токи уларнинг ҳар бири ҳақида тўла ишонч ҳосил бўлгунича. Ҳар бир айрим (билимда) ишончга эришишга муваффақ бўлган нарсага инсоннинг туғма билими мос келади. Протагор фикрича, бу билимга интилиш ва унга эришиш шарт эмас. Протагор айтганини, яъни зиддият муаммосини кўриб чиққанидан кейин, Афлотун “Теэтет” рисоласида хислатлари айтиб ўтилган ўша билимга етишиш ва эришиш мумкинлигинии ва Протагор айтган билим эмас, балки бошқа билим инсоний баркамоллик эканлигини тушунтиради. Булар унинг “Протагор” (“Афрутоғарис”) китобида баён этилгандир.
5. Афлотун етишиш мумкин бўлган билимни кўриб чиқади: унга тасодифан эришиладими ёки тадқиқот, ўқитиш ёки ўрганиш туфайли ўрганиладими ва бу билимга эришишга ёрдам берувчи тадқиқот услуби мавжудми ёки Менон айтган билимга эришиш учун бундай тадқиқот, ўқитиш ва ўрганиш мутлақо мавжуд эмасми? У, тадқиқот, ўқитиш ва чуқур ўрганиш бекор ишдир, улар фойда келтирмайди ва билимга олиб келмайди, деб тасдиқлайди. Аксинча, ё инсон нарсани тадқиқ этиш, ўқиш ва чуқур ўрганиш туфайли англайди ёки у одам жоҳил ва унга на тадқиқот ёрдамида, на ўқиш ёрдамида ва на чуқур ўрганиш ёрдамида ўргатиб бўлмайди ҳатто билиш ҳақида гапирувчилар учун балоғатга етишнинг усули тадқиқот, ўқиш ўрганиш бўлса ҳам. Жоҳил одам доимо, умрбод жоҳиллик ҳолатида қолаверади, (Сўнгра у) тадқиқот ва амалий малакалар ёрдамида (бахт-саодат ҳақида) билимга эришиш мумкин, ушбу тадқиқот эса ана шу тадқиқот ва амалий қобилиятлар туфайли юзага келган, дейди. Булар ҳақида унинг “Менон” (“Монун”) номли китобида ёзилган.
III
6. Атрофдаги нарсаларни билиш, англашга ёрдам берадиган санъат ва қобилиятлар ҳамда яна тадқиқот, ўқиш ва чуқур ўрганиш инсонни баркамолликка эриштирувчи билимга етишиш воситаси эканлиги Афлотунга равшан бўлгач, қандай санъат бундай билимни бериши мумкинлиги ва бундай билимга ниманинг ёрдамида эришилишини текшириб кўришни ўзига мақсад қилиб қўйди. Афлотун маълум санъатлар ва маълум тадқиқотларни чуқур ўргана бошлайди.
Аввал у диний нуқтаи назарлар ва атрофдаги нарсалар ҳақидаги диний таълимотларни кўриб чиқишга киришади: улар ўша билим ва изланаётган (ал-матлуб) ҳаёт тарзини берадиларми? Атрофдаги нарсалар ва ҳаракат (фаолият) тарзини тадқиқ этувчи диний силлогистик (ал-қиёс ал-шаръ) (Фаробий шу атамани қўллаган. Тарж.) санъат ушбу билимни берадими ёки атрофдаги нарсалар ҳақидаги ўша билим ва у берадиган ўша ҳаёт тарзи етарли эмасми? Шунинг учун у, атрофдаги нарсалар ҳақидаги билимларнинг ва фаолият тарзи ҳақидаги билимларнинг қанчасини диний таълимотлар ва диний силлогистик санъат беришини текширади. Ва у ўша миқдор етарли эмаслигини тасдиқлайди. “Евтифрон” рисоласида буларнинг ҳаммасидан эҳтиёт бўлишга чақиради… 
7. Тилни билиш санъати ўша санъатларга кирадими ёки кирмаслигини Афлотун текшириб чиқади. Агар одам, ушбу тилда сўзлашадиган халқдаги маънога ва ўша нарса ҳақидаги таълимотга мувофиқ равишда нарсаларнинг номларини ва уларни тилшунослар услубларига мос ҳолатда билса, ўша нарсаларнинг моҳияти ҳақида у (яъни тилни билиш санъати – Тарж.) хабардор этадими; у туфайли инсон изланаётган билимга эришадими? Ушбу санъат (тил билиш санъати – Тарж.) зарурий билимни бермаслиги Афлотунга аниқ-равшан бўлади. Афлотун ушбу билимга олиб борадиган йўлни топиш учун билимнинг қанча миқдори кифоя эканлигини тушунтиради. Булар унинг “Кратил” («Иқроталис») асарида баён этилган.
8. Санаб ўтилган санъатлар орасида зарурий билим бера оладигани бўлмагани учун, ушбу билимни берувчи санъат, шеърий санъат бўла олишини; шеър ёзиш малакаси, шеъриятни ва шоирона ибораларни яратишга имконият берувчи нарсаларни идрок этиш қобилиятини ва ўша билим билан атрофдаги (бизни қуршаб турган) нарсаларни билиш малакасини; достонлар ва уларда мужассам бўлган маъно ва маслаҳатларни тушуниш атрофдаги табиий нарсалар ҳақидаги билимни ҳамда матлуб ҳаёт тарзи ҳақидаги билимни берадими ёки бермайдими, шуни ўрганади.
Шеърий санъатда мавжуд бўлган тавсиялар ёрдамида агар инсон ўзини тузатаётган бўлса, шоирона тарбия унинг мукаммал инсоний ҳаёт тарзига эришиши учун етарлими, йўқми? Шеърият ёрдамида атрофдаги нарсаларни ва ҳаёт тарзини билиш, ушбу билим ва ушбу ҳаёт тарзига эришиш усули топиладими, йўқми? Шу билан бирга шеърият қайси даражада билим бериши ва шеъриятнинг башарият учун қанчалик яроқли эканлиги Афлотунга равшан бўлади. Маълум шоирона (шеърий) йўл мутлақо ҳеч нарса бермаслигини, аксинча, (мақсаддан) жуда узоққа олиб кетишини тушунтиради. Бу ҳақда “Ион” номли китобида сўз юритган.
9. Кейин у нутқ санъатини текширади: воизлик санъати ёки риторик услубдан фойдаланиш атрофдаги нарсаларни кўриб чиқишда ўша билим ва ўша ҳаёт тарзини берадими? Ва улар бу нарсаларни бермайди, деб тушунтиради (яъни нотиқлик санъати ва риторик услубдан фойдаланиш ўша билим ва ўша ҳаёт тарзини бермайди, деб тушунтиради – Тарж.). Шу билан бирга риторик санъат қанча миқдордаги билим бериши ва ушбу миқдордаги билим ўзи етарлими, йўқми унга равшан бўлади.
10. Шу йўсинда у софистик (“санъат ас-суфистанийа”) санъатини текшириб чиқади. Ўша – матлуб билимни бизга берувчи тадқиқот софистиками ёки йўқми? Афлотун софистика ушбу билимни бермаслигини ва бундай тадқиқот ушбу билимга олиб бормаслигини тушунтиради. У худди шу равишда софистикага бўлган қобилиятни тушунтиради. Булар унинг “Софист” (“Суфистис”) ва “Евтидем” (“Атудимас”) номли китобларида ёзилган.
Афлотун ўзининг машҳур “Софист” асарида софистик санъат ўзи нималигини, “софист” ўзи кимлигини, у қандай масалалар доирасини кўриб чиқишини, ўзи софистикани қандай қўллашини, ундан ўзи қанчалик манфаатдор эканлигини тушунтиради. Инсонга матлуб билимни берувчи тадқиқотни кўрганини ва ҳақиқатда билим мавжуд бўлган масалаларни кўриб чиқмаганини у ўзи учун аниқлаб олади. “Евтидем” китобига келсак, Афлотун ушбу асарида софистик тадқиқот ва софистик ўргатиш қайси тарзда ўйин (эрмак) бўлишга яқинлигини тушунтиради? Улар ўша билимни ва назарий ёки амалий санъатда фойдаланиладиган билимни бермайдилар.
11. У яна, диалектиклар санъати ва диалектик тадқиқот инсонга ўша билимни берадими ё бермайдими, ўша диалектик тадқиқот билим беришга етарли миқдорга эгами ё йўқми, деган масалани кўриб чиқади. Диалектик тадқиқот ушбу билимга етишиш учун улкан қобилиятга эга эканлигини тушунтиради: токи билишга диалектик тадқиқот қўлланилмас экан кўп нарсаларнинг билимига эришиб бўлмайди, шундай бўлса ҳам у, дастлабки асослашданоқ ўша билимни бермайди, шунинг билан бирга у (диалектик тадқиқот – Тарж.) то ўша билимга эришмагунича диалектик машқ қобилиятини тўлдирувчи бошқа бир малакага муҳтож бўлади. Ушбу масалалар унинг машҳур “Парменид” (“Барменид”) номли асарида кўриб чиқилган.
IV
12. Афлотун, назарий ёки мушоҳада сифатида маълум бўлган барча санъатларни кўриб чиққанидан ва мавжуд нарсалар ҳақида ҳамда бахтли ҳаёт тарзи ҳақида билимни берадиган ҳеч нарса топа олмаганидан кейин у амалий санъатлар ва уларнинг ҳосиласи бўлган фаолиятларни ўргана бошлади. Буларнинг ҳаммасига ёки уларнинг бир қисмига эга бўлган инсон барча мавжуд нарсалар ҳақида билимни оладими ё ололмайдими? Ушбу санъатлар изланаётган бахтли ҳаёт тарзига олиб борувчи фаолиятни берадиларми? Модомики, ушбу санъатлар ҳам билимни, ҳам ҳаракатни ўзида бирлаштирар экан, Афлотун ушбу санъатлардан олинадиган билим – ўша билимми, ҳосила ҳаракатлар эса – бахтли ҳаёт тарзими – шуни текшириб чиқади. Афлотун улар ҳам ўша билим ва ўша ҳаёт тарзини бермасликларини тушунтиради. Лекин ҳақиқатан ҳам билим олаётганлар уларга (ўша билим ва ўша ҳаёт тарзига – Тарж.) интиладилар, аммо бу беназир (энг юқори) камолот эмас, билим олаётганлар эса, уларнинг ёрдамида фақат фойдали ва манфаати тегадиган ишларни бажариш учун уларга интиладилар. Эҳтимол фойдали билим зарур бўлар, манфаатлилиги эса ҳаммавақт ҳам зарурий ва афзал бўлмас. Одамлар ушбу санъатлар воситасида ё зарурий нарсаларни ёхуд афзал бўлган манфаатни олиш (ўзлаштириш)га интиладилар.
Шунинг учун ҳам ушбу барча амалий санъатлар ҳақидаги масала ойдинлашганидан сўнг, Афлотун ўзи нима заруру нима манфаатли эканлигини ўргана бошлади. Манфаатлилик ва афзалликни у қандай тушуниши орасида ҳеч қандай фарқ йўқ, чунки уларнинг ҳаммаси битта маънога етиб борувчи синонимлардир. У, халқ орасида фазилат деб ҳисобланадиган фазилатни, халқ фойдали деб тан оладиган фойдалиликни, ҳақиқатан ҳам улар фазилатлар ва манфаатларми деган масалани ўрганади. Яна у фойдалиликни халқ нуқтаи назаридан ўрганади, яъни фойдали деб ўйлаганлари у ҳақиқатан ҳам фойдалими ёки фойдали эмасми?
Афлотун аслида бундай эмаслигини тушунтиради ва халқ орасида афзал ва фойдали деб ҳисобланадиган барча нарсаларга шундай ёндашади. Булар унинг “Алкивиад иккинчи” асарида ёзилган.
13. Кейин у ҳақиқатан ҳам фойдали ва афзал ишларни текширади. Афлотун халқ орасида фойдали ва манфаатли деб ҳисобланадиган нарсалар ва ҳақиқатда фойдали ва манфаатли бўлган нарсалар ўртасидаги нисбатни ҳамда ушбу нисбатнинг қандайлигини тушунтиради. Ҳақиқий манфаатни юзаки манфаатдан ажратиб олиш учун восита бўлувчи ўша билим ва ўша ҳаёт тарзини ташкил этувчи манфаатлар ва муносиб нарсалар маълум амалий санъатларда етарли эмас. Булар ҳақида унинг “Гиппарх” китобида сўз юритилади.
14. Афлотун, бундай матлуб баркамоллик ва изланаётган мақсадга мунофиқлар ва ўз интилишларида адашиб юрганларнинг ҳаёт тарзлари орқали эришиб бўладими деган масалани текшириб чиқади. Айтиб ўтиш керакки, улар илтифотга ана шу интилишлар ёрдамида муяссар бўладилар ва бошқа мақсадга чуқур кириб боришга ҳаракат қиладилар. Ҳаётнинг бундай тарзи ҳақиқатан ҳам матонат бўлиб, у халқ томонидан қабул қилинган ва инсон ана шу ҳаёт тарзи туфайли саодатли бўлади (аслида бундай эмаслигини Афлотун қуйироқда тушунтиради – Тарж.). Афлотун булар ҳақида халқ қандай фикрлашини чуқур ўрганади. Буларнинг ҳаммаси, ҳаёт тарзи ва қилган ишлари бўйича софистлар деб ҳисобланувчи икки одам исми билан аталган китобида баён қилинган. Бу одамларнинг иккаласи ҳам баҳсда ва сўз билан ҳамда фаолият билан софистларча ишонтиришда ўз мақсадларига эришдилар, уларнинг иккаласи ҳам матонатли ва мард одамлар эдилар. Бу китобларнинг бири “Ион”, иккинчиси “Софист Эвен” деб аталган. Афлотун, ушбу ҳаёт тарзи билан эзгу мақсадга эришиб бўлмаслигини, балки аксинча ундан узоқлаштиришини тушунтиради.
15. Афлотун ҳузур соҳиби бўлган одамларнинг ҳаёт тарзини текширади; инсон ушбу ҳаёт тарзи туфайли матлуб баркамолликка эришадими ё эришмайдими? Афлотун, ҳақиқий ҳузур ва кўпчилик фикрича (зунуни машҳура бўйича) ҳузур нималиги ҳақида сўз юритади. Ҳақиқий ҳузур – изланаётган баркамоллик билан боғлиқ ҳузурдир. Ҳузурланиш имкони бор одамлар ҳузур-ҳаловат топаётган нарсалар ҳақиқий ҳузур келтирувчи нарсалар эмасдир. Унинг ҳузур ҳақидаги китоби Суқротга тааллуқли дейилади.