Қадимги юнон-рим тарихи

 
Plebeylarning birinchi sesessiyasi va xalq tribunligini (er. avv. 494 yil plebeylarni 
“Muqaddas toqqa” an’anaviy chiqib ketishi. Xalq tribunligini o`rnatilishi) o`rnatilishi 
Tit Liviy “Shaharga asos solinishidan Rim tarixi. II, 23-24, 32-33 
 
Er.  avv.  V  asrda  plеbеylar  Rim  qo`shinining  asosiy  qismini  tashkil  qilar  edi.  Siyosiy 
huquqsiz bo`lgan plеbеylar, Rimdan chiqib kеtish va yangi shahar barpo qilish bilan taxdid qilib, 
o`z huquqlari uchun kurashdilar. Rimdan plеbеylarni kеtishini sеsеssiya
2
. Rim shahri uchun jiddiy 
harbiy  xavf-xatar  tug`ilganda  plеbеylar  patritsiylarga  o`z  talablarini  qo`yib,  “Muqaddas  toqqa” 
chiqib kеtar edilar.   
 
…Lekin bir tomondan volsklar bilan urush xavfi, boshqa tomondan davlat ichida asosan qarz 
majburiyatlari  bilan  bog`liq  patritsiy  va  plebeylar  o`rtasidagi  murosasiz  nafrat    oqibatidagi 
kelishmovchilik hukm surar edi. Keyingilar begona yurtlarda hokimiyat va ozodlik uchun kurashib, 
ular    hamfuqarolarida  asirlikda  va  zulmda  turibdilar,  plebeylarni  ozodligi  tinchlik  vaqtidan  ko`ra 
urushda  va  dushmanlar  o`rtasida  hamfuqarolari  o`rtasidan  ko`ra  kam  xavfda  deb  qattiq  norozi 
bo`ldilar;  va  bu  g`azablanish  har  bir  minutda  o`z-o`zidan  portlab  ketishga  tayyor  edi,  bir  odamni 
eng ahvoli baxtsiz ahvoli o`t yoqdi. Uni  azob-uqubatlari ko`rinib turgan qandaydir qariya forumga 
tashlandi; kiyimi loy bilan iflos bo`lgan edi, uning gavdasi yanada ayanchli ko`rinishda edi, oqarib 
ketganligi va ozg`inligi bilan skeletga o`xshagan; o`sib ketgan soqol va sochlari  uni yuz ifodasini 
yanada  yovvoyi  qildi.  Lekin  shunday  aynchli  holda  uni  tanish  mumkin  edi;  uni  rota  komandiri 
bo`lganini  aytdilar,  uni  boshqa  harbiy  namunalari  to`g`risida  esladilar,  uni  o`zi  bir  necha  faxrli 
janglar  to`g`risida  guvohlik  beradigan  ko`kragidagi  yaralarni  ko`rsatdi,  uni  o`rab  turgan  olomon 
xalq  yig`inida  juda  o`xshash  bo`lgan  bu  kiyim  va  badbashara    ko`rinish  qayerdan  ekanini  so`radi,  
Sabin  urushida  qatnashib  qarzdor  bo`lgani    dala  toptalgani  uchun  hosilni  yo`qotgani,  buni  ustiga 
yong`in  uni  uyini  yo`q  qilgani,  barcha  mulki  o`g`irlangani,  moli  haydab  ketilgani  va  bu  vaqtda 
harbiy ehtiyojlar  uchun badal talab qilinganini aytdi.  Foizlardan o`sib ketgan qarz boshda uni ota 
va bobosini yeridan, keyin qolgan mulkidan mahrum qildi, oxirida hasharot kabi qismigacha bordi: 
qarz beruvchi nafaqat uni qullikka oldi, yer osti ishlariga yurbordi va qiynoqqa duch qildi. Shu bilan 
                                                 
1
 
sodiq,  patronga  qaram  kishilar.  Patron  urug’iga  kirib,  patronlarining  foydasiga  turli 
xil majburiyatlar va xizmatlarni o’tashlari shart edi.
 
2
 
sеsеssio – lotincha kеtish, tark etish.
 

---

 
 244 
 
 
birga u yaqinda olgan zarbalardan iz qolgan mo`mtaloq bo`lgan yelkasini ko`rsatdi. Buni ko`rib va 
uni  hikoyasini  eshitgan  xalq  baland  qichqiriq  ko`tardi.  Bu  shovqin  forum  bilan  cheklanib  qolmay 
butun shaharga tarqaldi. Kishanli va kishansiz qarzdorlar hamma joydan ko`chaga yopirilib chiqib, 
kviritlarni
1
  himoyaga  chaqirdi.  Hamma  joydan  isyonchilar  orqasidan  ergashishga  tayyor  kishilar 
keldi;  ko`p  sonli  olomon  barcha  ko`chalar  bo`yicha  qichqirib,  forumga  yugurdilar,  tasodifan 
forumda  bo`lgan senatorlar katta xavfga duchor bo`lib bu olomonga tushdilar, agarda konsullar P. 
Serviliy va Ar. Klavdiy bu isyonni bostirishga shoshilmasalar u qo`llariga erk berishi mumkin edi. 
Shunda  olomon  ularga  murojaat  qildi  va  o`zlarini  kishanlari  va  ayanchli  qiyofalarini  ko`rsata 
boshladilar;  turli  joylarda  xizmat  qilishlarini  ko`rsatib,  qay  ahvolgacha  xizmat  qilganlarini  vaj 
ko`rsatdilar. Iltimos qilishdan ko`ra, tahdid qilib senatni chaqirishni talab qildilar jamoa kengashiga 
o`zlari rahbarlik qilish va  qaror qilishga tayyorlanib Kuriyani o`rab oldilar. Faqat ozgina, tasodifan 
duch  kelgan  senatorlarni  konsullar  to`pladilar;  boshqalari  nafaqat  kuriyada,  forumda  ham 
ko`rinishdan qo`rqdilar va senatni kam sonligidan  hech   qanday  kengash  bo`lishi ham  
mumkin emas edi. Shunda xalq o`zini ustidan mazax qilinib ish cho`zilmoqda degan qarorga keldi; 
bu  yerga  senatorlarni  ishtirok  etmasligi  tasodif  emas,  qo`rqishdan  emas  aksincha  ishni  cho`zish 
uchun;  konsullarni  o`zi    shubhasiz  ularni  qashshoq  ahvolini  mazax  qilib,  o`zlarini  chetga  
olmoqdalar.  Va  ish  shunga  yaqin  ediki,  hatto  konsullarning  yuqori  unvonlari  ham  olomonni 
g`azabini  ushlab  tura  olmaydi,  va  nihoyat  konsullarni  o`zi nima  xavfliroq:  paysalga  solishmi  yoki  
borish  kerakmi  bilmay  qoldilar;  va  nihoyat  ko`p  kishili  kuriya  yig`ini    bo`lganda,  senatorlar  ham 
konsullar ham  o`zaro kelisha olmadilar: Qaysar tabiatli bo`lgan Appiy  konsul hokimiyatini ishga 
solish kerak deb  o`yladi, yumshoq  choralarga moyil bo`lgan Serviliy ko`tarilgan  xalqni  majaqlab 
tashlash emas, tinchlantirish, xavfsizlantirish maqul deb   hisoblar edi.  
 
Shu orada boshqa katta tahdid paydo bo`ldi: latin suvoriylari, volsklar qo`shin bilan shaharni 
qamal  qilishga  kelayapti  degan    dahshatli  xabar  bilan    yugurib  keldilar.  Bu  xabar  patritsiy  va 
plebeylarga  mutlaqo    qarama-qarshi  ta’sir  qildi:      kelishmovchilik  bir  davlatni  ikki  partiyaga 
shunday  bo`lib  tashladi.  Plebeylar  xudo  patritsiylar  g`ururini  jazolovchi  bo`lib  kelayapti  deb 
quvondilar,  bir-birlarini  qo`shinga  yozilmaslikka  undadilar,  bitta-bittadan  ko`ra  birgalikda  o`lgan 
afzalroq, patritsiylar xizmat qilaversin, qurollanaversin, faqat o`sha kishilargina, urush xavfiga duch 
kelsinlar  va  undan  foyda  ko`rsinlar.  Shuningdek,  ham  fuqarolar  tomonidan,  ham  dushmanlar 
tomonidan ikki xavfdan g`amga botgan va qo`rqib qolgan senatorlar xalq bilan yaxshi murosa qila 
oladigan  Serviliydan shunday katta xavfga qolgan davlatni qutqarishni so`ray boshladilar. Shunda 
konsul  senatni  tarqatib,  xalq  yig`iniga  keladi,  bu  yerda  u  senat  xalqni  ahvolini  yaxshilash 
tashvishiga tushgan deb  xabar beradi; masalani muhokama qilishga  katta bo`lsada, davlatni qismi 
to`g`risida, butun davlat uchun qo`rqish xalaqit berdi. Ha, dushman deyarli shahar darvozasi oldida 
turganda, urushdan oldin biror narsaga urinish mumkin emas; shu bilan birga agarda shu tomondan  
qandaydir yengillik bo`lmaganda edi, plebeylar uchun ham, ular va vatan uchun qurol ko`tarishlari 
faqat mukofot olganliklari uchun  faxrli bo`lmas edi, patritsiylar uchun o`z fuqarolarini og`ir ahvoli 
uchun  g`amxo`rlik  qilish  ko`ngilli  ravishda  emas,  qo`rquv  ostida  bo`lish  patrisiylar  uchun  ham 
to`g`ri kelmas edi. 
 
U  o`z  nutqiga  ishonchni  edikt  bilan  chaqirdi,  hech  kimni  Rim  fuqarosini  kishanda  yoki 
hibsda  saqlashni  shu  bilan  uni  konsullarda  qo`shinga  yozilish  imkoniyatini  yo`q  qilish  taqiqlandi, 
qarorgohda turgan vaqtda harbiyni mulkiga egalik qilish, yoki sotish  yoki  uni bolalari, nevaralarini 
bezovta  qilish  taqiqlandi.  Bu  qaror  e’lon  qilinishi  bilan  sobiqlar  qo`shinga  yozildilar,  shaharni 
barcha  joylaridan  qasamyod  qilish  uchun  forumga  yugurdilar,  uydan  qochib  chiqqan  mahbuslar  
qaysiki  qarz  beruvchilardan  ularni  ushlab  turish  huquqi  tortib  olingan  edi.  Shunday  tarzda  katta 
qism tuzildi va volsklar bilan urushda, uning jasorati va qunt qilishi boshqalardan ajralib turar edi. 
Konsul  qo`shinni  dushmanga    qarshi  qo`ydi  va  undan  uncha  uzoq  bo`lmagan  masofaga  qarorgoh 
qurdi… 
 
Keyin  patritsiylarni  qo`shin  tarqatilgan  holda,  yana  maxfiy  yig`ilishlar    va  kengashlar 
boshlanib  ketmasin  degan  qo`rquv  egallab  oldi.  Va  askarlar  konsullarga  qasamyod  qildilar,