Қадимги туркий ёзувлар ва ёдномалар (битигтошлар)

Насимхон Раҳмон. Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 98 бет. 1994.
Уйғурлар туркийлар қўли остида яшаган пайтларида ҳам ўтроқ турмуш билан шуғулланар, экин экар ва савдо сотиқ ишларини олиб борар эдилар. Шу сабабли ҳам бошқа қабилаларга нисбатан ижтимоий-иқтисодий томондан кучлироқ мавқега эга бўлганлар.
Уйғур алифбоси ўз давридаги маданиятли дунё Хитойда, Румда, ислом мамлакатларида кенг қўлланилган. Бутун Туркистон араблар ҳукмронлигига ўтган пайтда ҳам араб ёзуви уйғур ёзувини сиқиб чиқара олмади.
Ўз даврида мўғуллар уйғур ёзувини ва маданиятини Қорахонийлар давлатидан ўзлаштириб олдилар. Чингизхоннинг буйруғига биноан уйғур ёзуви мўғул зодагонларининг, лашкарбошиларининг болаларига мажбурий ўрнатиш тартиби жорий қилинди. Мўғулларнинг тартиб берилган “Буюк Яса”си, “Чингизхоннинг олтин китоби” ҳам уйғур ёзувида кўчирилган. Ушбу китоблар хазинада сақланган, китоб сақловчилар эса катта ҳурматга эга бўлганлар.
Демак, чингизхон буйруқлари, ёрлиқлари уйғур ёзувида битилган. Ундан кейин барча Олтин Ўрда хонлари уйғур ёзувидан кенг фойдаланганлар. Оқибатда ХIV асрнинг охирларига мансуб бўлган уйғур ёзувидаги Олтин Ўрда ёрлиқлари бизгача етиб келган. Лекин, шу даврда, таькидлаш жоизки, араб ёзувида битилган ёзувлар ҳам баравар қўлланилган.
Кўп турклар давлати уйғурлар томонидан тугатилгандан сўнг туркийлар маданиятининг маркази Жанубий ўзгаришлар VII асрнинг охирларига тўғри келади. Бу даврда Шарқий Туркистонга кириб кела бошлаган сўғд ва ҳинд савдогарлари ўзлари билан сўғдлар ва ҳиндлар маданиятини ҳам олиб кела бошладилар. Шу даврда вужудга кела бошлаган китоблардан бири Ирқ битиги бўлиб, VIII аср ўрталари ва IX аср бошларида яратилган. Ирқ битиги урхун ёзувида битилган бўлсада у ўша даврдаги урхун-энасой битигларидан қоғозга ёзилгаглигига кўра фарқланади. Китобнинг ҳажми 13,6 Х 8 сантимерт бўлиб, юз бетдан ортиқ. Ирқ сўзи ҳозирги фол сўзига тўғри келади. Баьзи тадқиқотчилар уни “таьбирнома” деб атадилар. Асар панд насиҳат хусусиятига эга бўлиб, асосий мақсади халқни эзгуликка чорлашдан иборатдир.