Қадимги шарқ давлатлари (Миср, Месопатамия, Хетт ва Оссурия подшоликлари)



Download 31,75 Kb.
bet1/4
Sana25.02.2022
Hajmi31,75 Kb.
#260198
  1   2   3   4
Bog'liq
1-mavzu


ҚАДИМГИ ШАРҚ ДАВЛАТЛАРИ
(Миср, Месопатамия, Хетт ва Оссурия подшоликлари)


1-§. Кадимги Мисрда илк давлатларнинг ташкил топиши

Кадимги Мисрнинг географик урни, табиати ва ахолиси. Миср Шаркдаги энг кадимги деспотик давлатлардан бири булиб, у Африка китъасининг шимоли-шаркий чеккасида жойлашган мамлакатдир. Нил дунёдаги энг катта дарё, узунлиги 6500 километрдан ортикдир. У Марказий Африканинг катта кулларидан окиб чикадиган Ок ва Кук Нил дарёларининг кушилишидан хосил булади. Дарё турт шаршара- остоналардан утгач 700 километр масофада вохадан окиб утади ва бир неча тармокларга булиниб Уртаер денгизига куйилади. Тошкин пайтида Нил купдан-куп усимликлари ва турли тог жинсларини окизиб келади.Окиб келган тог жинсларидан дарё кип-кизил тусга киради.


Тошкин тугагач, усимлик чириндилари, тупрок ва тог жинсларидан хосил булган зарралар сув босган жойларда чукиб, корамтир куйкумлар колдиради. Куйкумлар куриб серхосил кора тупрокли ер хосил килади.
Шунинг учун мисрликлар Нил вохасини “Кора ер”, юнонлар эса “Египет” дейишган.
Мисрнинг гарб томонида Ливия ясситоглиги, шарк томонида эса Араб кирлари жойлашган. Мамлакат жануби Нубия тоглари билан уралган. Мисрнинг шимолий чегаралари Уртаер денгизига бориб туташади.
Миср иссик мамлакат, у ерда ёгингарчилик кам булади. Нил сохилларида хилма-хил усимлик ва ёввойи мевалар, хусусан лотос, папирус ва камишлар усиб ётади. Миср кадимдан хайвонот дунёси бой булиб, Нил сохилларида шер, коплон, буйвол, ёввойи бука, жирафа, антилопа, тимсох ва гиппопатам каби катта-кичик хайвонлар яшаган. Дарёда балик, сув хайвонлари, тукайзорларда эса хар турли кушлар куп булган. Ёввойи хайвон ва усимликлар кадим замондан бошлаб ибтидоий кишиларнинг озука ва ов манбаи булган. Мисрда мис, олтин каби маъданлар ва хар хил тошлар куп булган. Кадимги Мисрликлар хаётида
Нил дарёсининг ахамияти жуда катта ахамиятга эга булган. Машхур юнон тарихчиси Геродот “Миср - Нил инъоми, тухфаси” деб ёзган экан.
Миср тарихиниг даврларини белгилаш учун “Турин подшолик папируси” деб аталган папирус хам катта ахамиятга эга.
Бу папирусда XVIII сулолага кадар утган Миср фиръавнларининг руйхати, уларнинг подшолик килган йил, ой ва хатто кунлари хам курсатилган.
Мисрда Янги подшолик даврига оид йилномалар ва тарихий матн яхши сакланиб колган. Буларнинг купчилиги ибодатхона деворларига туширилган ёзувлардир. Бу жихатдан Карнакда худо Амонга аталган Фива шахри ибодатхонасининг деворларида сакланиб колган “Тутмос III йилномаси” диккатга сазовордир. Бу йилномада Тутмос III харбий юришлари, подшолик килган ва бож олган йиллари, Миср кушинларининг харакатини, жангларини, душман лагерининг тор - мор килинишини, Сурия шахарларининг камал килиниши ва олиниши баён килинган.
Мисрда дастлабки давлатларнинг ташкил топиши. М. ав. 6-5 минг йилликларда хужаликнинг аста-секин ривожланиши натижасида Мисрда илк давлатларнинг ташкил топиши учун зарурий шарт-шароит вужудга келган. Уруг жамоасининг сунгги даврида уруг жамоаларини шаклланаётган оксоколлар, сардорлар ва харбий бошликлар идора этишган эди. Мисрда уруг жамоаси емирилгач, уруг жамоалари урнида дастлаб кушни жамоалари вужудга келиб, хужаликнинг ривожланиши натижасида илк давлатчалар пайдо булади. Янги вужудга келган давлатни собик уруг жамоаси оксоколлари, харбий бошликлар, бадавлат ва нуфузли зодагон кишилар идора кила бошлайдилар.
Дастлаб Мисрда бир неча ун давлатчалар ташкил топган. Мисрликлар бу давлатчаларни “сепат”, юнон тарихчилари эса “ном” деб атаганлар.
Номлар атрофида кишлоклари, далалари, махаллий худоси бор шахардан иборат булган. Х,ар бир номнинг уз хокими булиб, у юнон тилида “номарх” дейилган. Маълумотларга караганда м. ав. IV минг йиллик бошларида ва урталарида Мисрда 42 та давлат булган. Бу даврда Юкори Мисрда 22 та, Куйи Мисрда эса 20 та майда давлат мавжуд булган эди. Мемфис шахри Юкори ва Куйи Миср номларининг чегарасида жойлашган эди. Х,ар бир номнинг номархи узининг худудидаги дехкончилик, чорвачилик, хунармандчилик ва сугориш иншоотлари курилишига катта эътибор билан караган. Номархлар оксокол, сардор ва харбий бошликларга таяниб, жамоат, диний ва харбий ишларни бошкариб турганлар. Бу давлатларда кулчиликнинг дастлабки куртаклари хам пайдо булган. Урушларда асир олинган кишилар кулга айлантирилган. Шундай килиб жамиятни бошкарув ташкилоти сифатида илк давлатчалар вужудга келган ва ривожлана борган.
Гиксосларнинг Мисрга бостириб кириши. М.ав. ХУШ аср урталарига келиб Миср подшолиги заифлашиб, бир нечта майда номларга булиниб кетади. Мисрнинг заифлашиб кетганлигидан фойдаланиб гиксослар хам Куйи Миср ерларига кириб келадилар. Улар дастлаб Мисрдаги майда подшоларга хизматга кириб, хизматлари эвазига ер- мулклар оладилар ва катта-катта вилоятларни бошкара бошлайдилар. Дастлаб гиксослар мамлакатга тинчлик билан кириб келиб жойлашганлар. Кейинчалик эса Куйи Мисрни бутунлай босиб олганлар. Улар Куйи Мисрда урнашиб олганларидан кейин, Нил дарёси тармогининг шаркий кисмида Аварис шахрини барпо этиб, уни пойтахтга айлантирганлар. Улар шу шахардан туриб мамлакатни бошкарганлар. Гиксослар Мисрга кириб келар эканлар мисрликлар маданияти ва хужалигида эришган ютукларидан фойдаланганлар.
Гиксослар мисрликлардан куп нарсаларни урганганлар. Айни пайтда улар Мисрга отлик кушин ва от кушилган икки гилдиракли жанг араваларини хам олиб келганлар. Гиксослар келгунича мисрликлар отни хам, от кушилган жанг араваларини хам билмас эдилар. Гиксосларнинг кириб келиши муносабати билан Мисрда йилкичиликка катта эътибор берилган. Миср яйловларида уюр-уюр йилкилар, кулунлар бокилиб, парвариш килинган. Кейинчалик эса мисрликлар гиксосларнинг от кушилган жанг араваларини хам узлаштирганлар. Гиксослар Мисрда м. ав. 1710 йилдан то 1560 йилгача карийб 130 йил хукмронлик килганлар. Шу йиллар давомида 15-16- сулолага мансуб подшолар гиксослардан эди. Гиксос подшолари Аварисдан туриб мамлакатни бошкарганлар. Аммо Миср жанубидаги Фива номи уз мустакиллигини саклаб колган. Гиксос подшоси Хиан даврида подшолик кучаяди. Шу даврда Фаластиннинг катта кисми, Крит ороли ва бошка жойлар гиксосларга итоат этиб бож тулар эди.
Хиан даврида Мисрда дехкончилик, хунармандчилик, чорвачилик сезиларли даражада ривожланади. Бу даврда савдо-сотик анча равнак топади. Миср савдогарлари Крит ороли, Сурия, Фаластин, Урта ер денгизининг шаркий сохилидаги шахар-давлатлар билан кизгин савдо ишларини олиб борадилар. Хиан вафотидан сунг гиксослар давлати заифлаша бошлайди ва тушкунликка юз тута бошлайди.
Мисрдан гиксосларнинг кувиб чикарилиши. М. ав. ХVI аср бошларидан Мисрда озодлик, мустакиллик учун кураш бошланади. Мустакиллик учун курашга 17-сулолага мансуб Фива подшолари бошчилик киладилар. Боскинчиларга карши озодлик кураши Фива подшоси Камесу даврида кучаяди. Камесу мамлакатдаги амалдорларни саройига чакириб, уларга гиксосларни Мисрдан хайдаш вакти етганлигини тушунтиради.
У амалдорлар олдида нутк сузини сузлаб, охирида “Менинг максадим Мисрни боскинчилардан куткариш ва осиёликларни ер билан яксон килишдир”, - деб хитоб килади.
Эхнатоннинг диний ислох,отлари. Аменхотеп IV даврида Мисрда хар хил низо ва фитналар кучайган. Фиръавн диний ислохот утказиб, куп худоликни чеклаб якка худоликни жорий килишга. уринган. У Амон худосига сигинишни бекор килиб, уларнинг хокимларини кувгин килган. Аменхотеп IV мамлакатда Атон - Куёшга сигинишни жорий килган. Шу муносабат билан Мисрда янги пойтахт - Ахетатон шахрини бунёд этган. Бу шахар “Эхнатон” деб аталган. Унинг маъноси “Куёш шуъласи” демакдир. Аменхатоп IV хам узини “Эхнатон” номи билан аташни буюрган. У янги дин - Куёш рухонийси булиб олган. Аммо янги дин эски дин рухонийлари ва ахоли томонидан куллаб-кувватланмаган. Миср зодагонлари хам Эхнатоннинг диний ислохотига карши турганлар. Эхнатон вафотидан сунг унинг якин кариндошлари ва амалдорлари илгариги диннинг рухонийлари билан муроса килишга. мажбур булганлар. Зодагон ва рухонийлар Эхнатоннинг куёви Тутанхамонни тахтга уткизганлар. Мамлакатда эски дин тартиби урнатилиб, унинг кохинлари - рухонийларига катта имтиёзлар берилган. Уларнинг бахтига карши Тутанхамон 19 ёшда улган. Рухонийлар уни гоят катта дабдаба билан ер ости дахмасига дафн этганлар. Тутанхамоннинг бева колган хотини Хетт шахзодасига турмушга чиккан. Мисрнинг олий амалдорлари Миср тахтига бегонанинг келиб утиришига йул куймаганлар. Хетт шахзодаси фитначилар томонидан улдирилган. 18- сулола даврида Мисрда яна парокандалик бошланиб мамлакат заифлашиб кетган, хужалик хам тушкунликка учраган.
Мисрликларнинг динлари ва эътикодлари. Маълумки дин, хусусан кадимги Шарк халклари дини кишилар турмуш тарзидаги ижтимоий ходиса булиб, маънавий маданиятнинг ажралмас кисмини ташкил этади. Мисрликлар энг кадимги даврдан бошлаб милодий III-IV асрларгача узок тарихий тараккиёт йулини босиб утган. Улар турли фанлар сохасида куплаб билимларга эга булсалар хам хали табиат ходисалари олдида ожиз эдилар. Улар Нил тошкини, зилзилалар, Сахрои Кабир томондан эсадиган кум буронлари, момакалдирок, сайёралар ва юлдузларнинг харакатида кандайдир гайритабиий куч бор деб тасаввур килганлар. Бу ходисалар мисрликларнинг дини ва эътикодида уз ифодасини топган.
Кадимги Миср халклари хам дин ва диний эътикодлари хилма-хил куринишларини уз турмуш тарзларида намоён этганлар. Мисрликлар эътикод киладиган худоларнинг куплиги билан бутун Шарк дунёсида дастлабки уринларда туради. Манбаларда келтирилишича “Миср - минг худолар мамлакати” деб тилга олинади.
Кадимги Мисрда ибтидоий дин шаклларидан фетишизм, тотемизм, анимизм, куёшпарастлик, подшони илохийлаштириш, хар хил табиат ходисаларига ва Миср подшолари - фиръавнларга сигиниш мавжуд булган кенг таркалган эди.
Хрситианлик дини таркалгунгача булган даврда Мисрда яратилган диний матнлар ва ёдгорликлар унинг тараккиётини уругчилик жамоаси емирилган вактдан бошлаб кузатишга имкон беради. Мисрликлар ижтимоий тузумининг ва умуман бутун маданиятнинг секин ривожланганлиги диннинг ибтидоий шакллари саркитларининг жуда узок давр мобайнида сакланиб колиши учун замин булиб хизмат килган. Бунга Миср тарихининг хамма даврларида буюмларга ва хайвонларга эътикод килишнинг кенг таркалганлиги хам сабаб булган.
Миср худолари

  1. Геб - “мукаддас ер”, “табиатнинг онаси маъбуда ва ернинг азалий худоси” хисобланган.

  2. Нун - дастлабки сув худоси.

  3. Хапи - Нилнинг илохийлаштирилган номи.

  4. Озирис - “табиат кучларига хаёт бахт этувчи худо” хисобланган, усимлик ва сув худоси

  5. Гор - Куёш худоси.

  6. Цзида - ёмгир маъбудаси.

  7. Собк - сув гирдоби худоси.

  8. Гузал - Тум - Норфертум - усимликлар маъбудаси.

  9. Уажит - захарли илон киёфасидаги маъбуд.

  10. Апис - мукаддас бука маъбуди.

  11. Мневис - мукаддас бука маъбудаси.

  12. Хнум - ижодий куч худоси, маъбуди.

  13. Амок - худо, Фиваликлар худоси, кайирмашохлик кучкор киёфасида тасвир этилган.

  14. Хатхор - мукаддас сигир маъбуди.

  15. Ра - кадимги подшолик даври олий Куёш худоси.

  16. Амон - Ра - янги куёш худоси.

  17. Миср фиръавнлари - “эзгу худо”, “улуг худо” куёш конидан яратилган, унинг фарзанди деб уни илохийлаштирганлар.

  18. Уннафар - Онуфрий - дехкончилик худоси хисобланган. У кукариб турган бошоклар шаклида тасвирланган ва уни эзгу “сохибжамол” (Уннафар, Онуфрий) обирахмат худоси деб улугланган.

  19. Сэт - ёвуз худо - улим ва чул мамлакатлари худоси хисобланган.

  20. Атон - янги подшолик давридаги ягона куёш худоси, Эхнатон даври худоси.


  1. . ҚАДИМГИ МЕСОПОТАМИЯ ТАРИХИ

  1. §. Мамлакатнинг табиий шароитлари, ах,олиси, манбалари ва тарихнавислиги

Кадимги Месопотамиянинг географик урни ва табиий шароитлари. Маълумки, Олд ёки Жануби-Гарбий Осиёдаги мамлакатлар орасида ишлаб чикариш хужалиги, яъни дехкончилик, чорвачилик ва хунармандчилик кенг ривожлантириш, шунингдек, савдо-сотикни йулга куйиш ва юксалтириш кулай булган Дажла ва Фрот дарёлари уртасида жойлашган мамлакатни кадимги юнонлар “Месопотамия” - Икки дарё оралиги деб атаганлар. Бу улка шимолда Арманистон тогларидан бошланиб, жанубда Форс култигигача чузилган. Бу мамлакатни гарбда Сурия-Месопотамия дашти, шаркда Загрос, Гарбий Эрон тог тизмалари ураб туради.

  1. Жанубий Месопотамиянинг шахар - давлатлари ва уларнинг хужалиги. М. аввалги III минг йилликнинг бошларида Жанубий Месопотамияда хар тилларда гаплашувчи кабилалар яшар эди. Жанубда махаллий ахоли билан аралашган шумерлар, Дажла ва Фрот вохасининг урта кисмида эса махаллий ахоли билан бирга аккадлар хам яшар эдилар. Улардан шимолда эса хуррит кабилалари истикомат килган. III минг йилликнинг биринчи ярмида Шумерда Эреду, Ур, Ларса, Урук, Лагаш, Умма, Шуруппак, Иссин, Ниппур, Киш улардан шимолда эса Ашшур, Мари, Ниневия ва бошка йирик шахар-давлатлар бор эди. Уларнинг хаммасида хам асосан сугорма дехкончиликка асосланган хужалик ривожланган эди. Улар арпа, бугдой, кунжут экар, сабзавотчилик, богдорчилик, хусусан хурмо экиб купайтиришга катта эътибор берганлар. Дехконлар ерга мотига билан ишлов берар едилар. Месопотамияда маъдан хунармандчилиги ривож топган булиб, усталар мис билан кургошин ёки калайни кушиб эритиб жез мадани хосил килганлар. Ундан жанг, мехнат, уй-рузгор ва зеб-зийнат буюмлари ясаганлар. Улар ёгочдан омоч, уй жихозлари, арава гилдираклари, кайик, мусика асбоблари, ва бошка буюмлар тайёрлаганлар. Шумер хунармандлари тукимачилик ва кулолчиликда хам катта ютукларга эришганлар.

Тамкарлар деб аталган кишилар савдо иши билан шугулланганлар. Чорва, галла, мис ва кумуш парчаси пул вазифаЦини утаган. Ички ва ташки савдода буюмлар бошка буюумларга алмаштирилган. Шумерлар Аккад, Сурия, Эрон, кавказорти ва Эрон култиги сохилидаги улкалар билан кизгин савдо-сотик ишларини олиб борганлар.
Жанубий Месопотамияда кулчилик эндигина шаклланаётган эди. Урушда асир тушган одамлар ва карздор кишиларни кулга айлантириш бошланган. Улардан ибодатхона, уй ва хужаликнинг хамма сохаларида фойдаланилган. Куллар, кул эгалари томонидан тамгаланиб сотилган ва сотиб олинган. Уларда хеч кандай хукук булмаган. Шумер жамиятидаги аслзодалар, кул эгалари, рухонийлар ва бошкалар олий табака вакиллари хисобланган. Ахолининг купчилиги майда ишлаб чикарувчилар, хунармандлар, дехконлар, майда савдогарлар, аскарлар ташкил этган. Ер эгалигининг бир неча шакли мавжуд булган. Уларнинг бири хусусий ерлар булиб, улар сотилган ва сотиб олинган. Иккинчиси эса давлат ва ибодатхонага карашли ерлардир. Месопотамияда хамма фойдаланиладиган жамоа ерлари хам булган. Йирик кулдорлар жамиятининг олий табака аслзодалари хисобланган. Уша вактдаги шахар-давлатлар “эн” деб аталган, уни олий рухоний бошкарган. Шахар-давлат бошлигини лугаль деб хам аташган. Улар ахолининг юкори табакаси орасидан сайланган. У кушин кумондони хам булган. Шумер шахар-давлатларининг уз кушини булиб, улар икки кисмдан иборат эди. Бир гурухи найза ва санчкилар билан куролланиб, эшак кушилган жанговар аравали аскарлар эдилар. Иккинчи гурухи болта, Ханжар, найза билан куролланган огир аслахали пиёда жангчилардан иборат эди. Улар бошларида дубулга кийиб, бутун танани беркитиб турувчи зирхли калконлар билан таъминланган.
Шу вокеалардан кейин Месопотамияда кучли давлат вужудга келади. Шуни айтиш жоизки, “Шимол” ва “Жануб” мамлакатларининг подшоларини, яъни Зимрилим ва Хаммурапи бутун Месопотамияда мутлак хукмдор булиш учун шиддатли кураш бошлайдилар. Мари Бобил учун кучли ва дахшатли ракиб булиб, Шимолий Месопотамиядаги купгина шахарларни ва Сурия-Месопотамия даштидаги кучманчиларни уз назоратига олган эди.
Мари Уртаер денгизи сохилидаги Библ, Угарит, Кархемиш, Ямхад давлатлари денгиздаги Крит ва Кипр ороллари билан кизгин савдо ва дипломатик алокалар олиб борарди. Зимрилим даврида Марида 2,5 гектар майдонни эгаллаган 300 хонали мухташам сарой ва хужалик бинолари курилган эди. Сарой деворлари бир-биридан гузал, чиройли расм- тасвирлар билан безатилган булиб, унда ажойиб подшо тахти кад кутариб турарди. Бу сарой уз даврининг “меъморий мужизаси” хисобланган. Бу ажойиб саройни куриш учун Угарит, Бобил ва Ямхаддан вакиллар келиб, унинг мужизакор куринишидан лол колганлар. Зимрилим хам Хаммурапи каби доно сиёсатчи ва узокни курувчи давлат арбоби эди. Шуни таъкидлаш лозим эдики, Бобилда Зимрилимнинг дипломат ва куплаб хуфялари фаоли ят курсатиб, у ердаги сиёсий ва харбий вокеаларни синчиклаб кузатиб борганлар ва бу хакида уз хукмдорларига маълумот юбориб турганлар. Бу вокеалар хакидаги тафсилотлар Зимрилим сарой архивларида сакланган эканлигини археологлар топишган. Хаммурапининг Марига нисбатан сиёсати салбий томонга узгарганлигини сезган Зимрилим иттифокчисига юборган кушинларини Ларсадан чикариб олган. Хаммурапи хам Зимрилимнинг бу сиёсатини пайкаб м.ав. 1759 йилда узининг катта кушини билан Мари деворлари ортида пайдо булиб, шахарни камал килади ва уни босиб олади, Шимолий Месопотамиядаги бу кучли давлатни узига итоат эттиради. Аммо Зимрилим Хаммурапига итоат этишни хохламай, унга карши кузголон кутаради. Хаммурапи кушинлари иккинчи марта Марини камал килиб уни вайрон этганлар, жангларда шахар ахолисининг аксарияти кириб ташланган.
Шундай килиб XII асрнинг урталарига жойлардаги кузгалонлар, тожу

  • тахт учун олиб борилган узаро курашлар, низолар Хетт, Оссурия ва Элам подшоларининг бирин кетин олиб борган урушлари натижасида касситларнинг Месопотамиядаги хукмронлиги заифлашиб, м. ав. 1155 йилда касситлар сулоласига асосланган Урта Бобил подшолиги бархам топди. Улар уз уринларини Набапаласар бошлик Янги Бобил подшолигига бушатиб бердилар.

Месопотамияга келган касситлар махаллий ахоли билан аралашиб кетадилар. Касситлар хукмронлик килган Урта Бобил подшолиги даврида Месопотамияда дехкончилик, чорвачилик, хунармандчилик ва савдо - сотик меъёрида ривож топган. Касситлар Месопотамия халклари маданиятидан унумли фойдаланганлар.



Download 31,75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish