Adam Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to„g„risida tadqiqot»

Ishlab chiqarish Taqsimot

Foyda

Ish haqi

Renta

Ishlab chiqarish Taqsimot

6.1-rasm. A.Smitning Qiymat (va baho)ning tashkil topishi to„g„risidagi ikki konsepsiyasi

Ushbu rasmda A.Smitning birinchi konsepsiyasi «mehnat» so’zi yaxlit strelka ko’rinishida aks ettirilgan. Bu qiymatni yaratishda mehnat yagona manba ekanligini ko’rsatdi. Mehnat bilan yaratilgan daromad taqsimlanish jarayonida ish haqi, foyda va rentaga bo’linadi. A.Smitning ikkinchi konsepsiyasining asl ma‘nosi «Kapital» va «Yer» so’zlari yozilgan nuqtali chiziq (punktirli) strelka yordamida ifodalangan. Bu konsepsiya mahsulot va daromadlarni yaratishda mehnat bilan birga kapital va yerning ham ishtirok etishini bildiradi.
Ular endi qiymatning shakllanishida ishtirok etuvchi omil sifatida bo’ladi. Mehnat ish haqi ko’rinishida daromad yaratadi, kapital foyda ko’rinishida daromad yaratadi, yer renta ko’rinishida daromad yaratadi.
A.Smitning ikkinchi konsepsiyasi oddiy tovar ishlab chiqarishni («qoloq jamiyatni») tahlil qilishdan kapitalistik tovar ishlab chiqarishni tadqiq qilishga o’tish bilan bog’liq. Aynan kapitalistik tovar ishlab chiqarishda jonli mehnat qiymatning yagona manbayi bo’la olmaydi.
―Oldin mehnat vositalari ishlab chiqaruvchiga qarashli bo’lgan. Kapital jamg’arilishi va yerning xususiy mulkka aylanishidan oldingi jamiyatda, deb yozadi A.Smit, – mehnat miqdorlari o’rtasidagi nisbat mahsulot- larni ayirboshlashning yagona asosi bo’lib kelgan. Barcha mehnat mahsuli ishlab chiqaruvchiga qarashli bo’ladi va sarflangan mehnatning miqdori bahoning yagona o’lchovi hisoblanadi‖.
Keyinchalik, kapital jamg’arilib borgan sari vaziyat o’zgarib boradi. Tovarning qiymati ikki qismga bo’linadi: bir qismi ish haqiga, ikkinchi qismi kapital foydasiga. Kapital egasi yollanma mehnatni ishlatadi. Bunda yaratilgan barcha mahsulot ishlab chiqaruvchiga qarashli bo’lmaydi. Uning bir qismi kapital egasiga tegishli bo’ladi. Bunday sharoitda muayyan tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdori tovarning qiymatini aniqlashda birdan-bir manba bo’la olmaydi. A.Smitning fikricha, «tabiiy baho» (qiymat) - bu shunday bahoki, uning tarkibiy qismlari mehnat, kapital va yer uchun to’lanadigan tabiiy Me‘yorlarga taxminan mos keladi. Bu tabiiy Me‘yorlar mintaqalar bo’yicha farq qiladi va ular hayot darajasiga, geografik va tabiiy sharoitlarga, o’rtacha xarajatlar darajasiga va boshqalarga qarab o’rnatiladi. Mazkur qoida F.Akvinskiyning «Odil narx» konsepsiyasiga o’xshab ketadi. Ikki yondashuvning farqi shundaki, F.Akvinskiyda «odil narx» odamlar tomonidan ongli ravishda o’rnatiladi, A.Smit bo’yicha esa, «tabiiy baho»ning shakllanishi – obyektiv bozor qonunlarining
amal qilish natijasidir.
Bozor bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor holatiga qarab undan yuqori yoki past bo’lishi mumkin. Ushbu tebranish tufayli taklif talabga moslashadi. Agar talab taklifdan kam bo’lsa, bozor bahosi xarajatlardan past bo’lgan bo’ladi va tadbirkorlar ishlab chiqarishni qisqartiradi. Aksincha, talabning ortishi bahoning oshishi va taklifning ko’payishini rag’batlantiradi. Natijada bozor bahosi «tabiiy baho» darajasiga intiladi. Albatta, axborotning yetishmasligi, tabiiy va sun‘iy monopoliyalarning mavjudligi bilan bog’liq holatlar bundan istisno.