Adabiyotshunoslikka

Sujet haqida umumiy tushuncha
Sujetlilik asardagi estetik m ohiyatning birinchi shartidir - sujet yo‘q joyda 
badiiylik yo‘q.
0 ‘zbek m um toz yozuvchilari ham voqealam i muayyan tarzda tartibga solib, 
yaxshi ifoda etishga katta ahamiyat berganlar. Bu usulni asosiy niyati kitobxonga 
yetkazishda qulay y o ‘l d eb bilganlar.
Sujet deganda asardagi voqealartizmasi tushuniladi. Buning sababi shundaki, 
“sujetli asa rla rd a ” yaxlit hayot m anzarasi bilan b o g iiq holda b iro n m uhim
ijtim oiy ziddiyat b adiiy tadqiq etiladi.
Sujetda ijtim oiy ziddiyat rivojlanishda aks ettirilishi, uning qanday hal 
b o ‘iishi va oqib atlari k o ‘rsatilishi ju d a katta aham iyatga ega, chunki shu yo ‘l 
bilan ijtim oiy taraq q iy o tn in g tam oyillari va qonuniyatlari ochib beriladi.
Shu m u n o sab at bilan sujetning adabiy asardagi ko‘p qirralari rolini 
tushunishga y o rd a m beruvchi ayrim h o latlar ustida alohida to ‘xtab o ‘tm o q 
zarur.
A vvalo, s a n ’a tk o rn in g zid d iy at m o h iy atig a kirib b o rish in i, kurash 
ishtirokchilari b o i g a n kishilar q albidan jo y olishi ham taq ozo qilinishini 
hisobga olish lo zim . S ujetnin g m a ’rifiy aham iyati bor, sujet o d am larnin g 
o ‘z aro alo q ala ri, u la r o ‘rtasidagi q aram a-qarsh ilik lar, u m u m an kishilar 
o ‘rtasidagi m u n o sab atlar, u yoki bu xarakterning, tip n in g tarixiy rivojlanishi, 
tashkil topib borishidir. Bu ta ’rifda asarda ishtirok etuvchi shaxslaming o 'z aro
m unosabatlarí, x arakterlam ing shakllanish y o ila ri va bosqichlari, turli-tum an 
xususiyatlarini y aq q o l ta s a w u r qilishga im kon beruvchi sujetning m uhim
vazifalari alohida qayd etib o ‘tilgan.
Ik k inch id an, yozuvchi “istasa h am , istam asa h am qalbi va aqli bilan o ‘z 
asarining m a z m u n in i tashkil etuvchi ziddiyatga tortilad i” . N atijada yozuvchi 
tasvirlayotgan voqealar rivoji m antiqida uning qalamga oigan ziddiyatni qanday 
tushunishi va baholashi, ijtimoiy qarashlari ham o ‘z ifodasini topadi. Yozuvchi

---

o ‘sha tushunish va qarashlam i kitobxon ongiga singdiradi, shu yo‘l bilan u n d a
o ‘sha ziddiyatga nisbatan o ‘zi istagan m unosabatni uyg‘otadi.
U chin ch id an , h a r b ir yirik yozuvchi asosiy e ’tiborni o ‘z dav ri, xalqi 
uchun m uhim boMgan ziddiyatga qaratadi.
Yuqorida aytilgan fikrdan, yozuvchilar, albatta, faqat o ‘z davridagi ijtim oiy 
ziddiyatlarni tasvirlashlari kerak ekan degan xulosa kelib chiqm aydi. U la r o ‘z 
asarlari u c h u n u z o q o ‘tm ish h ayoîidan h a m sujet tanlashlari m u m k in . 
A dabiyotim izda bu haqda ko‘plab tarixiy ro m an , povest, hikoya, p y e s a la r 
yozilganligi sh u n d an guvohlik beradi. Lekin bun d ay hollarda ham z id d iy a tn i 
tasvirlashdagi vazifa birday bo'lib qolaveradi, ya’ni yozuvchi oldida o ‘tm ishdagi 
ziddiyatlarni ko‘rsatish yo‘!i bilan o ‘z zam onasidagi m uayyan ilg‘o r ijtim oiy 
guruhlarning m anfaatlarini yoqlash vazifasi turadi. H am za “ Paranji sirlarid an
bir lavha yoki yallachilar ishi” nomli pyesasida o ‘tm ishning dahshatli, jirk a n c h
tom onlarm i, m ehnatkashlar bilan puldorlar orasidagi ziddiyatni o chib b erad i. 
U shu yo‘l bilan kishilami baxtli hayotni qadrlashga chaqirm oq uchun intiladi.
U lug ‘ y o zu v ch ilar yozgan asa rla m in g su jeti c h u q u r ijtim o iy -ta rix iy
mazmunga ega b o la d i. Shunga ko‘ra, sujetlar haqida fikr yuritganda, d astaw al, 
asar asosida qanday ijtimoiy ziddiyat mavjudligini va u qanday nuqtayi n azard an
turib aks ettiriiganligini aniqlab oiish lozim .
Yozuvchi ijtim oiy ziddiyat bilan sujetning o 'z in i aynan bir n a rsa , d eb
tushunishi m um kin em as. Muayyan b ir ziddiyat turli xilda aks ettirilish i va 
har xil sujet asosiga q o ‘yilishi m um kin. M asalan, o ‘tm ishdagi m eh n a tk a sh la r 
bilan boylar o ‘rtasidagi ziddiyat H am zaning “ Boy ila xizm atchi” d ra m a sid a
ham , O ybekning “ Q u tlu g ‘ q o n ” , M irzakalon Ism oiliyning “ F a ig 'o n a to n g
otguncha” rom anlarida ham qalam ga olingan. Lekin m azkur asarlam in g h a r 
birida bu ziddiyat turlicha aksettirilgan.
Sujet tuzishda yozuvchining badiiy m ahorati nihoyatda m uhim aham iyatga 
ega. Sujet ichki tugallikka ega bo‘lganida, ya’ni tasvirlanayotgan zid diy atn ing
sabablarini, xususiyatini va rivojlanish yo‘llarini yaqqol qayta yaratishga im k o n
beiganda ham da kitobxon diqqatini o ‘ziga to rtib , h ar bir unsur haqida c h u q u r 
o'ylashga m ajb u r qilgandagina, o ‘z zim m asig a yuklangan vazifani a d o e ta 
oladi.
S an ’atk o r yozuvchilar sujetni tu gallagan va dram atizm ga boy qilishg a 
intilganlarida h ech qachon uning tashqi to m o n d a n yaltiroq chiqishiga sox ta 
yo‘llar bilan harak at etm aganlar. U la r su jetn in g shunchaki oddiy, q iziq arli 
bo'lishinigina em as, balki uni hayot haq iq atin i c h u q u r badiiy ta d q iq etish
asosida hosil qilishni ham o ‘ylaganlar. S hunga ko ‘ra, tasvirlanayotgan zidd iy at 
va uning qatnashchilarini to ‘liqroq idrok etish m aqsadida ko ‘plab p e rso n a jla r 
obrazini yuzaga keltirganlar ham da ulam i tu rli-tu m a n sinovlardan, rivojlanish 
bosqichlaridan olib o ‘tganlar.

---

Badiiy asar sujeti hayot háq iq ati asosida kitobxonni o ‘ziga tortadigan, 
jo zib ad o r qilib qurilgandagina, m uayyan ta ’sir kuchiga ega bo'ladi. Yozuvchilar 
sujetning qiztqarli chiqishiga tu rli-tum an vositalarni q o ‘llash orqali erishadilar. 
B a’zan yozuvchilar tasvirlanayotgan kurashlarva xarakterlar m antig‘ini ochiq- 
o y d in aks ettirish u c h u n k ito b x o n diqqatini jalb etuvchi o ‘tk ir holatlar, 
vaziyatlarn i tanlaydilar. Buni biz Shekspirning ko ‘p chilik tragediyalarida, 
Dikkcns va Abdulla Qodiriy rom anlarida ko‘rishimiz m umkin. Boshqabirguruh 
yozuvchilar kitobxonni qiziqtirish uchun asar boshida uning diqqatini ishtirok 
etuvchi shaxslam ing qandaydirdalillanm agan xatti-harakatlariga tortadilar va 
shu yo‘l bilan o ‘sha xatti-harakatlarni, xarakter xususiyatlarini yuzaga keltirgan 
s a b a b la r to ‘g‘risida bizni o 'y lash g a m ajburetadilar. OMmas U m arbekovning 
“ Y oz yom g‘iri” nom li qissasi b ir ayolning ko‘chada fojiali oMdirib ketilganligi 
tasviri bilan boshlanadi. K eyin esa butun asa rd av o m id a shu voqeaning ro ‘y 
b erish sabablari, M unisxonni fojiali o ‘limiga olib kelgan hodisalar, ularning 
ild iz la ri h a m d a u la rn i a n iq la s h yoMida q a h ra m o n la r x arak terlarin in g
t o ‘qnashuvi, kurashi k o 'rsa tib boriladi. N atijada kitobxon diqqati butun qissa 
davom ida voqealar va xarakterlar rivojiga qaratiladi.
Biz m uayyan v o q ealar m avjud b o ‘lgan asarlarda sujet qanday b o ‘lishini 
k o ‘rib chiqdik. Bunday adabiy nam unalar jumlasiga dram atik va epik asarlaming 
k o ‘pchiligi kiradi.
I.S. Turgenevning ta b ia t m anzarasini chizuvchi “0 ‘rm on va c h o i ” asari 
m arkazida voqea em as, balki E dgar Poning oqibat-natijad a tashqi dunyodagi 
faqat hodisalarga borib taqaladigan qandaydir his-tuyg‘ular va fikrlar oqimigina 
tu ru v ch i ayrim novellalari, E.X em ingueyning “voqeasiz” hikoyalari tipidagi 
asa rlard a hodisalar tizm asi m avjud emas.
O d a td a , lirik asarlard a e p ik voqealar yolq. Lekin ularda ham lirik sujet 
b o ia d i. U nday asarlarda sujet his-tuyg‘ular oqimi ko‘zga ravshan tashlanadigan 
v a ularg a “m e n ” ning b o sh id a n o 'tg a n va tilidan aytilgan biron kichik voqea 
turtki bo‘lgan she'rlar ham uchraydi. Ularda ba’zi lirik personaj va lirik obrazlar 
q atn ash a d i. Bunday sh e ’rlar, o d atd a, sujetli sh e’rlar deb ham atalad i.
Sujet yozuvchiga xarakter va sharoitni rivojlanishida ham da ko‘p tom onlam a 
k o ‘rsatish, o d am lar orasid ag i m unosabat va ziddiyatlarni yuzaga chiqarish 
im k o n in i beradi. B unday tasvir asarda qo ‘yilgan m aqsadga to liq erishilishi va 
k o ‘zda tutilgan g 'oy an in g ifodalanishi uchun keng im kon beradi.
L .N . Tolstoy “ U rush va tin c h lik ” rom anida besh yuzdan ortiq kishilar 
o b ra z in i keltirgan. U larn in g k o ‘pchiligi um um lashgan tip ia r bo'lish bilan 
b ir qato rd a, o ‘ziga xos ta k ro rla n m as shaxslar ham dir. A sarda beqiyos insoniy 
fik r-tu y g ‘ular, ishonch va u m id la r, orzu va intilishlar, harakat va holatlar 
u m m o n i duch keladi. S h u n d ay b o ‘lsa-da, bu beqiyos darajada ko‘p xarakterlar

---

m uayyan. n ihoyatda keng doirada o ‘zarn birlikda, m antiqiy b o g ‘liq h o ld a
qam rab olingan.
Adabiy asardagi obrazlam ing o'zaro m unosabatlari va aioqalari tu rli-tu m a n
bo'lishi m um kin. M azkur “ Urush va tin c h ü k ” ro m an i misolida o b ra z la r 
tizimining asar bosh g ‘oyasini, ya’ni “xalq tafakkuri”ni ifodalashda q an c h a lik
katta rol o'ynaganligi anglashiladi. Lekin obrazlar tizimi yana ko‘plab vositalar, 
xususan, m uayyan shaxs, voqea, holatning o ‘ziga xos m uhim to m o n la rin i 
aniq va c h u q u r ko‘rsatishga xizmat qiluvchi obrazlarn i zid q o ‘yish, o ‘z a r o
yaqinlashtirish singari y o 'llar bilan ham ajralib turadi.