Adabiyotshunoslikka


Sujet haqida umumiy tushuncha



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/23
Sana26.02.2022
Hajmi6,97 Mb.
#465803
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   23
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)

Sujet haqida umumiy tushuncha
Sujetlilik asardagi estetik m ohiyatning birinchi shartidir - sujet yo‘q joyda 
badiiylik yo‘q.
0 ‘zbek m um toz yozuvchilari ham voqealam i muayyan tarzda tartibga solib, 
yaxshi ifoda etishga katta ahamiyat berganlar. Bu usulni asosiy niyati kitobxonga 
yetkazishda qulay y o ‘l d eb bilganlar.
Sujet deganda asardagi voqealartizmasi tushuniladi. Buning sababi shundaki, 
“sujetli asa rla rd a ” yaxlit hayot m anzarasi bilan b o g iiq holda b iro n m uhim
ijtim oiy ziddiyat b adiiy tadqiq etiladi.
Sujetda ijtim oiy ziddiyat rivojlanishda aks ettirilishi, uning qanday hal 
b o ‘iishi va oqib atlari k o ‘rsatilishi ju d a katta aham iyatga ega, chunki shu yo ‘l 
bilan ijtim oiy taraq q iy o tn in g tam oyillari va qonuniyatlari ochib beriladi.
Shu m u n o sab at bilan sujetning adabiy asardagi ko‘p qirralari rolini 
tushunishga y o rd a m beruvchi ayrim h o latlar ustida alohida to ‘xtab o ‘tm o q 
zarur.
A vvalo, s a n ’a tk o rn in g zid d iy at m o h iy atig a kirib b o rish in i, kurash 
ishtirokchilari b o i g a n kishilar q albidan jo y olishi ham taq ozo qilinishini 
hisobga olish lo zim . S ujetnin g m a ’rifiy aham iyati bor, sujet o d am larnin g 
o ‘z aro alo q ala ri, u la r o ‘rtasidagi q aram a-qarsh ilik lar, u m u m an kishilar 
o ‘rtasidagi m u n o sab atlar, u yoki bu xarakterning, tip n in g tarixiy rivojlanishi, 
tashkil topib borishidir. Bu ta ’rifda asarda ishtirok etuvchi shaxslaming o 'z aro
m unosabatlarí, x arakterlam ing shakllanish y o ila ri va bosqichlari, turli-tum an 
xususiyatlarini y aq q o l ta s a w u r qilishga im kon beruvchi sujetning m uhim
vazifalari alohida qayd etib o ‘tilgan.
Ik k inch id an, yozuvchi “istasa h am , istam asa h am qalbi va aqli bilan o ‘z 
asarining m a z m u n in i tashkil etuvchi ziddiyatga tortilad i” . N atijada yozuvchi 
tasvirlayotgan voqealar rivoji m antiqida uning qalamga oigan ziddiyatni qanday 
tushunishi va baholashi, ijtimoiy qarashlari ham o ‘z ifodasini topadi. Yozuvchi


o ‘sha tushunish va qarashlam i kitobxon ongiga singdiradi, shu yo‘l bilan u n d a
o ‘sha ziddiyatga nisbatan o ‘zi istagan m unosabatni uyg‘otadi.
U chin ch id an , h a r b ir yirik yozuvchi asosiy e ’tiborni o ‘z dav ri, xalqi 
uchun m uhim boMgan ziddiyatga qaratadi.
Yuqorida aytilgan fikrdan, yozuvchilar, albatta, faqat o ‘z davridagi ijtim oiy 
ziddiyatlarni tasvirlashlari kerak ekan degan xulosa kelib chiqm aydi. U la r o ‘z 
asarlari u c h u n u z o q o ‘tm ish h ayoîidan h a m sujet tanlashlari m u m k in . 
A dabiyotim izda bu haqda ko‘plab tarixiy ro m an , povest, hikoya, p y e s a la r 
yozilganligi sh u n d an guvohlik beradi. Lekin bun d ay hollarda ham z id d iy a tn i 
tasvirlashdagi vazifa birday bo'lib qolaveradi, ya’ni yozuvchi oldida o ‘tm ishdagi 
ziddiyatlarni ko‘rsatish yo‘!i bilan o ‘z zam onasidagi m uayyan ilg‘o r ijtim oiy 
guruhlarning m anfaatlarini yoqlash vazifasi turadi. H am za “ Paranji sirlarid an
bir lavha yoki yallachilar ishi” nomli pyesasida o ‘tm ishning dahshatli, jirk a n c h
tom onlarm i, m ehnatkashlar bilan puldorlar orasidagi ziddiyatni o chib b erad i. 
U shu yo‘l bilan kishilami baxtli hayotni qadrlashga chaqirm oq uchun intiladi.
U lug ‘ y o zu v ch ilar yozgan asa rla m in g su jeti c h u q u r ijtim o iy -ta rix iy
mazmunga ega b o la d i. Shunga ko‘ra, sujetlar haqida fikr yuritganda, d astaw al, 
asar asosida qanday ijtimoiy ziddiyat mavjudligini va u qanday nuqtayi n azard an
turib aks ettiriiganligini aniqlab oiish lozim .
Yozuvchi ijtim oiy ziddiyat bilan sujetning o 'z in i aynan bir n a rsa , d eb
tushunishi m um kin em as. Muayyan b ir ziddiyat turli xilda aks ettirilish i va 
har xil sujet asosiga q o ‘yilishi m um kin. M asalan, o ‘tm ishdagi m eh n a tk a sh la r 
bilan boylar o ‘rtasidagi ziddiyat H am zaning “ Boy ila xizm atchi” d ra m a sid a
ham , O ybekning “ Q u tlu g ‘ q o n ” , M irzakalon Ism oiliyning “ F a ig 'o n a to n g
otguncha” rom anlarida ham qalam ga olingan. Lekin m azkur asarlam in g h a r 
birida bu ziddiyat turlicha aksettirilgan.
Sujet tuzishda yozuvchining badiiy m ahorati nihoyatda m uhim aham iyatga 
ega. Sujet ichki tugallikka ega bo‘lganida, ya’ni tasvirlanayotgan zid diy atn ing
sabablarini, xususiyatini va rivojlanish yo‘llarini yaqqol qayta yaratishga im k o n
beiganda ham da kitobxon diqqatini o ‘ziga to rtib , h ar bir unsur haqida c h u q u r 
o'ylashga m ajb u r qilgandagina, o ‘z zim m asig a yuklangan vazifani a d o e ta 
oladi.
S an ’atk o r yozuvchilar sujetni tu gallagan va dram atizm ga boy qilishg a 
intilganlarida h ech qachon uning tashqi to m o n d a n yaltiroq chiqishiga sox ta 
yo‘llar bilan harak at etm aganlar. U la r su jetn in g shunchaki oddiy, q iziq arli 
bo'lishinigina em as, balki uni hayot haq iq atin i c h u q u r badiiy ta d q iq etish
asosida hosil qilishni ham o ‘ylaganlar. S hunga ko ‘ra, tasvirlanayotgan zidd iy at 
va uning qatnashchilarini to ‘liqroq idrok etish m aqsadida ko ‘plab p e rso n a jla r 
obrazini yuzaga keltirganlar ham da ulam i tu rli-tu m a n sinovlardan, rivojlanish 
bosqichlaridan olib o ‘tganlar.


Badiiy asar sujeti hayot háq iq ati asosida kitobxonni o ‘ziga tortadigan, 
jo zib ad o r qilib qurilgandagina, m uayyan ta ’sir kuchiga ega bo'ladi. Yozuvchilar 
sujetning qiztqarli chiqishiga tu rli-tum an vositalarni q o ‘llash orqali erishadilar. 
B a’zan yozuvchilar tasvirlanayotgan kurashlarva xarakterlar m antig‘ini ochiq- 
o y d in aks ettirish u c h u n k ito b x o n diqqatini jalb etuvchi o ‘tk ir holatlar, 
vaziyatlarn i tanlaydilar. Buni biz Shekspirning ko ‘p chilik tragediyalarida, 
Dikkcns va Abdulla Qodiriy rom anlarida ko‘rishimiz m umkin. Boshqabirguruh 
yozuvchilar kitobxonni qiziqtirish uchun asar boshida uning diqqatini ishtirok 
etuvchi shaxslam ing qandaydirdalillanm agan xatti-harakatlariga tortadilar va 
shu yo‘l bilan o ‘sha xatti-harakatlarni, xarakter xususiyatlarini yuzaga keltirgan 
s a b a b la r to ‘g‘risida bizni o 'y lash g a m ajburetadilar. OMmas U m arbekovning 
“ Y oz yom g‘iri” nom li qissasi b ir ayolning ko‘chada fojiali oMdirib ketilganligi 
tasviri bilan boshlanadi. K eyin esa butun asa rd av o m id a shu voqeaning ro ‘y 
b erish sabablari, M unisxonni fojiali o ‘limiga olib kelgan hodisalar, ularning 
ild iz la ri h a m d a u la rn i a n iq la s h yoMida q a h ra m o n la r x arak terlarin in g
t o ‘qnashuvi, kurashi k o 'rsa tib boriladi. N atijada kitobxon diqqati butun qissa 
davom ida voqealar va xarakterlar rivojiga qaratiladi.
Biz m uayyan v o q ealar m avjud b o ‘lgan asarlarda sujet qanday b o ‘lishini 
k o ‘rib chiqdik. Bunday adabiy nam unalar jumlasiga dram atik va epik asarlaming 
k o ‘pchiligi kiradi.
I.S. Turgenevning ta b ia t m anzarasini chizuvchi “0 ‘rm on va c h o i ” asari 
m arkazida voqea em as, balki E dgar Poning oqibat-natijad a tashqi dunyodagi 
faqat hodisalarga borib taqaladigan qandaydir his-tuyg‘ular va fikrlar oqimigina 
tu ru v ch i ayrim novellalari, E.X em ingueyning “voqeasiz” hikoyalari tipidagi 
asa rlard a hodisalar tizm asi m avjud emas.
O d a td a , lirik asarlard a e p ik voqealar yolq. Lekin ularda ham lirik sujet 
b o ia d i. U nday asarlarda sujet his-tuyg‘ular oqimi ko‘zga ravshan tashlanadigan 
v a ularg a “m e n ” ning b o sh id a n o 'tg a n va tilidan aytilgan biron kichik voqea 
turtki bo‘lgan she'rlar ham uchraydi. Ularda ba’zi lirik personaj va lirik obrazlar 
q atn ash a d i. Bunday sh e ’rlar, o d atd a, sujetli sh e’rlar deb ham atalad i.
Sujet yozuvchiga xarakter va sharoitni rivojlanishida ham da ko‘p tom onlam a 
k o ‘rsatish, o d am lar orasid ag i m unosabat va ziddiyatlarni yuzaga chiqarish 
im k o n in i beradi. B unday tasvir asarda qo ‘yilgan m aqsadga to liq erishilishi va 
k o ‘zda tutilgan g 'oy an in g ifodalanishi uchun keng im kon beradi.
L .N . Tolstoy “ U rush va tin c h lik ” rom anida besh yuzdan ortiq kishilar 
o b ra z in i keltirgan. U larn in g k o ‘pchiligi um um lashgan tip ia r bo'lish bilan 
b ir qato rd a, o ‘ziga xos ta k ro rla n m as shaxslar ham dir. A sarda beqiyos insoniy 
fik r-tu y g ‘ular, ishonch va u m id la r, orzu va intilishlar, harakat va holatlar 
u m m o n i duch keladi. S h u n d ay b o ‘lsa-da, bu beqiyos darajada ko‘p xarakterlar


m uayyan. n ihoyatda keng doirada o ‘zarn birlikda, m antiqiy b o g ‘liq h o ld a
qam rab olingan.
Adabiy asardagi obrazlam ing o'zaro m unosabatlari va aioqalari tu rli-tu m a n
bo'lishi m um kin. M azkur “ Urush va tin c h ü k ” ro m an i misolida o b ra z la r 
tizimining asar bosh g ‘oyasini, ya’ni “xalq tafakkuri”ni ifodalashda q an c h a lik
katta rol o'ynaganligi anglashiladi. Lekin obrazlar tizimi yana ko‘plab vositalar, 
xususan, m uayyan shaxs, voqea, holatning o ‘ziga xos m uhim to m o n la rin i 
aniq va c h u q u r ko‘rsatishga xizmat qiluvchi obrazlarn i zid q o ‘yish, o ‘z a r o
yaqinlashtirish singari y o 'llar bilan ham ajralib turadi.

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish