Adabiyotshunoslik

 ekvivalentlik
– tarjima va asliyat mazmuni ning 
maksimal darajadagi muvofiqligi, tengligi, o‘zaro monand
­
ligidir. Bizningcha, 
ekvivalent tarjima
asliyat mazmunining 
ekvivalentlik turlaridan birida qayta yaratilishidir. Ko‘rinib 
turibdiki, L.Nelyubin ta’riflagan adekvatlik mohiyati ekviva
­
lentlik mohiyati bilan umumiy ma’noda uyg‘unlashib ketadi, 
ya’ni «asliyat mazmunining to‘g‘ri, aniq, to‘kis yetkazilishi» 
ekvivalentlikning «asliyat mazmunining tarjimaga maksimal 
darajadagi muvofiqligi»ni talab etadi. Tarjimashunoslik man
­
balarida ekvivalentlik darajalari, turlari xususida olimlarning 
turlicha izoh va tavsiflari beriladi. Adabiyotshunos olim Sh.
Sirojiddinov adekvatlik va ekvivalentlikni tarjima vazifalari
­
dan biri sifatida baholaydi: «Tarjima matni asliyatning to‘liq, 
kommunikativ o‘rnini egallashi va asliyat o‘quvchisining im
­
koniyatiga teng darajadagi badiiy zavq, mazmuniy va munda
­
rijaviy (strukturaviy) uyg‘un muvozanatni (muvofiqliklar) tar
­
jima o‘quvchisiga taqdim etishdir».
2
Mutaxassislar qisman, to‘liq, mutlaq va nisbiy ekvivalent
­
lik kabi turlarni farqlaydilar. Chunonchi, professor Ya.Ret
­
1 
Нелюбин Л. Толковый словарь по переводоведению. Третье издание, перера ботан-
ное. – М.: Флинта, Наука; 2003. – С.13, 253.
2 
Сирожиддинов Ш., Одилова Г. Бадиий таржима асослари. – Тошкент: Мумтоз сўз, 
2011. – Б.16.

---

122
123
sker «Tarjima nazariyasi va tarjima amaliyoti» («Теория 
перевода и переводческая практика») darsligida «qisman 
va to‘liq» yoki «nisbiy va mutlaq» («частичный и полный», 
«относительный и абсолютный») ekvivalent turlari to‘g‘ri-
sida ma’lumot berarkan, mutlaq va to‘liq ekvivalentlikni qu-
yidagicha izohlaydi: «To‘liq ekvivalentlik – so‘zning ma’nosiga 
tarjimada to‘liq mos tushuvchi so‘zni qo‘llashdir.» («Полными 
эквивалентами являются так, как охватывают полностью 
значение всего слова, а не одного из его значений».)
1
Ya.Retsker nazariyasida L.Nelyubin ta’riflagan asliyat maz
­
muniga maksimal darajadagi muvofiqlik aynan mutlaq ekviva
­
lentlik shartlari bilan mos keladi. Xuddi shuning dek, adekvat
­
likda «asliyat til birliklarining to‘g‘ri yetkazilishi»ni talab 
etadigan shartlari qisman yoki nisbiy ekvivalentlik me’yor
­
lari bilan tenglasha oladi. Chunki ekvivalentlikning 
qisman
yoki 
nisbiy 
kategoriyalari asliyatning qaysidir atributlarini 
(belgilarini), unsurlarini muqobillik darajasida tarjimaga ya
­
qinlashtira olsa, 
mutlaq
va 
to‘liq
ekvivalentlik, aksincha, asli
­
yatning jami – janriy, vazniy, mazmuniy, ma’noviy va shakliy 
unsurlariga teng qiymatda muqobillasha olishi kerak. 
Ushbu taxminlardan kelib chiqib aytish mumkinki, she’riy 
tarjimada ijodiy erkinlik faqat nisbiy va qisman ekvivalent
­
likda qo‘l keladi. Ikki til sistemasi va ikki ijtimoiy-madaniy 
hayotning turli ekanligi bois, she’r vazni, shakli, ohangdorli
­
gi, milliyligi, davr koloriti kabi nazmiy belgilarning barcha-
sini birdek saqlab qolish ma’lum tafovutlar tufayli adekvat 
– «aynan» va mutlaq ekvivalentlik tarjimani aks ettirmasligi 
tabiiy. Bunday vaziyatda har qanday she’riy tarjima tartib-qoi
­
dalarining qat’iy belgilanmaganini nazarda tutib, tarjimon 
1 
Рецкер Я. Теория перевода и переводческая практика. Очерки лингвистической 
теории перевода (Наше наследие). – М.: Валент, 2007. – С.15.
asliyatning qaysidir jihatlarini o‘zgartirishga majbur. Aksari
­
yat holatlarda she’r shakli saqlanadi, biroq ma’lum miqdorda 
mazmun o‘zgartiriladi yoki aksincha, asliyat mazmuniy xusu-
siyatlari to‘liq ekvivalentlikka ega bo‘lib, shakliy unsurlarni 
qayta yaratishda ijodiy erkinlikka yondashiladi. Chunonchi, 
XX asr o‘zbek she’riyatining taniqli tarjimoni, shoir Alek-
sandr Naumov ijodida vazniy transformatsiyaning asliyatdan 
farqlanishini, shoira-tarjimon Yuliya Neymanning tarjimonlik 
talqinlarida esa shaklga sodiq qolish maqsadida mazmunni 
o‘zgartirish holatlari kuzatiladi. Buning sababi, bizningcha, 
poetiklik tabiatiga xos bo‘lgan xususiyatlar – vazn, qofiya, 
hijo, turoq, ohanglarning dominantlik (ustuvorlik) mavqei
­
da turgani uchun mutarjim asosiy e’tiborni asliyat shaklini 
saqlab qolishga intilishidandir. Masalan, Oybekning «Lolalar» 
va «Do‘stim, o‘y o‘yla» she’rlarining ruscha tarjimalarini misol 
keltirish mumkin: 
Qirlarda lolalar go‘yoki mash’al,
Kutamen har bahor sizni, lolalar!
Ko‘zlar izingizda har bahor, har gal,
Yodingiz ko‘ngilda, tinmas nolalar...
1