Adabiyotshunoslik nazariyasi

5.XX asrga kelib Sharqu G ‘arb adabiyotshunosligi birlashdi: ularning yutuqlari umumlashtirildi. Natijada, adabiyotshunoslikning biz yuqorida ta’kidlagan asosiy va qo‘shimcha sohalari alohida-alohida fan sifatida shakl- landi va rivojlandi. Birgina «Adabiyotshunoslikka kirish» fanini nazarda tutsak, bu fan qonuniyatlarini bevosita o‘rganuvchi ko‘pIab darslik va qo‘llanmalar yaratilganiga voqif bo‘lamiz. Bular: Abdurauf Fitratning «Adabiyot qoidalari» (1926), N.Shukurov, N.Hotamov, Sh.Xolmatov, I.Mahmudovlaming «Adabiyotshunoslikka kirish» (1979) darsligi, To‘xta Boboyevning «Adabiyotshunoslikka kirish» o‘quv-metodik qo‘llanmasi (1979), E.Xudoyberdiyevning madaniyat va san’at institutlari talabalari uchun «Adabiyotshunoslikka kirish» (1995) darsligi, Abdulla Ulug'ovning «Adabiyotshunoslikka kirish» (2000) o‘quv qoMlanmasi, Hotam Umurovning «Adabiyotshunoslikka kirish» das- turi, test va ko‘rgazmalilik» metodik qo‘llanmasi.

6. «obraz» atamasi faqatgina san’atda ishlatilmaydi. Jumladan, fal- safada hayotni inson ongidagi in’ikosini — obraz deb tushunish odat tusiga kirgan. «Fan — voqelik faktlaridan ularning mohiyatini, g‘oyasini ajratib oladi» ( V.G.Belinskiy), undagi obrazning maqsadi ana shu g‘oya (tushun- cha, muhokama, isbot, xulosa)ni ta’kidlash, ko‘rgazmali tarzda yetkazish- dir. Fandagi obraz voqea- hodisaning shunchaki tashqi ko‘rinishi emas, balki ana shu ko‘rinishlarning eng tipigi (o‘rnakli misolini, eng arzirli namunasi)ni ifodalashga xizmat qiladi, u korgazmali (illyustrativ) obrazdir. Albatta, uning mohiyatida tipiklik (umumlashtirish) xislati bo‘lsa-da, lekin voqelik faktlarini mubolag‘ali tarzda ko‘rsata olmaydi. Hayotda «obraz» atamasi yana boshqa bir ma’noda ishlatiladi, uni suratli (fotografik) obraz deb yuritish mumkin. U ham voqea-hodisani aks ettirishda eng xarakterli vaziyat va holatni tanlaydi. Lekin aniqlikka, aynanlikka bo‘ysunadi va uning asosiy maqsadi voqea-hodisaga xos boigan individuallikni ko‘rsatishdir. Uning asosida individuallashtirish (xususiylik) xislati yaqqol ko'zga tashlansa-da, u orqali suratkash o‘zining unga bo‘lgan hissiy muno- sabatlarini bera olmaydi. Shu sababdan ham ularning ta’sir doirasi tor bo‘ladi va barchaga zavq bera olmaydi, maftun etolmaydi. San’at va adabi.- yotdagi obraz ularga nisbatan adadsiz ta’sirchan bo‘ladi, chunki hayotiy voqea-hodisalar san’atkorning aql-tafakkuri, qalbi, ruhi, salohiyati bilan boyitiladi, ziynatlanadi, san’atkor «unga o‘z idealini singdiradi va shunga ko‘ra qayta yaratadi», «oqilona voqelikning bunyodkori» ( V. Belinskiy) bo‘ladi. Natijada bu obraz go‘zalligi va ta’sirchanligi bilan millionlar qal- bini zabt etadi. V.G.Belinskiy yozganidek, «bashar hayotining tepib turgan yuragi, uning qoni va joni, uning shu’lasi va quyoshi»ga aylanadi. Chunki obraz jonli harakati, jozibadorligi va yorqinligi bilan o‘zida voqea-hodisa- laming qonuniyatini asosli va chuqur mujassam etadi. Badiiy obraz xususiyatlarini o'rganishni atamaning mazmunidan bosh- lagan ma’qulroq. «Obraz» atamasi «raz» («chiziq») so‘zidan oiingan bo‘lib, «raz» so'zidan «razit» («chizmoq, yonmoq, o‘ymoq») va undan «obrazit» («chizib, o yib, yo'nib shakl yasamoq») so'zi yasalgan. «Obrazit»dan «obraz» («umuman oiingan tasvir») vujudga kelgan. «Aslida «obraz» slavyan tillariga xos so‘z bo‘lib, u voqea — hodisalarning xayolda namoyon bo‘ladigan manzarasini bildiradi. Slavyanlar «obraz» deganda, awalo, odamzodni azob-uqubatlardan saqlab qolish uchun Alloh tomonidan yuborilgan Iisus Xristos (Iso payg‘ambar)ning rassomlar, hay- kaltaroshlar tasvirlagan qiyofasini tushunishgan.

7. Adabiy tur va janrlar, uslub va tasviriy vositalarga ko‘ra obrazlar quy- idagicha boiadilar:

1.