Adabiyotshunoslik asoslar

BADIIY ASAR MAVZUI VA G`OYASI 

 

R e J A: 

1. Badiiy asar mavzui. 

2. Badiiy asar g`oyasi. 

   

Shakl va mazmun komponetlari orasida mavzu va g`oya mazmunga kiradi va 

muhim o`rin tutadi. Mavzu va g`oya ajralmas ajralmas dialektik birlikda bo`ladi: 

mavzu g`oyaviy jihatdan aniqlangan, g`oya esa mavzu rivoji natijasida ochilgan 

bo`ladi. G`oyaning ahamiyati mavzuning ahamiyatiga bog`liqdir. Biroq asarning 

g`oyaviy-estetik ahamiyati o`z-o`zidan mavzu bo`lavermaydi. Mavzu asardagi 

kuchlarning to`qnashuvga olib boradigan harakat - faoliyatdir.  

 

Mavzu  asarda  ifodalangan  hayotiy  materialldan  hosil  bo`ladi.  SHunday  qilib, 

mavzu-asarda tasvirlangan hayotiy voqelikdir, asarda nima tasvirlanganidir. 

---

 

Mavzu  asarning  mazmuni  bilan  mahkam  bog`liq  bo`lib,  mavzu  to`g`risida 

gapirganda ma’lum darajada asar mazmuniga ham xarakteristika beriladi. 

 

San’atkor badiiy asar ustida ishni mavzu tanlash va uni aniqlashdan boshlaydi. 

V.Kattaev  aytganidek,  «hammadan  oldin  mavzu  paydo  bo`ladi».  Asar  mavzusini 

aniqlashda  qaxramonlar  va  voqealar  tilga  olinmasligi  kerak.  CHunki  qahramon  va 

voqealar ana shu mavzuni ochishga xizmat qiladi, ularning o`zi mavzu bo`la olmaydi. 

Mavzuning katta-kichigi bo`lmaydi. Ba’zan katta mavzu talantsiz yoritilganligi uchun 

ahamiyatsiz bo`lib qoladi, kichkina mavzu esa katta ijtimoiy ma’no bera oladi. Bu esa 

iste’dodga  bog`liqdir.  Biroq  hamma  narsa  ham  iste’dodga  bog`liq  emas.  Aslida 

qamrab  olingan  voqealar  miqdori  emas,  uni  ochishning  chuqurligi,  kolliziyalarning 

ijtimoiy  mazmunini  to`la  ochishga,  uni  haqqoniy  va  emotsional  (hissiy);  ishonarli 

talqin  qilishga  bog`liqdir.  Asarning  taqdirini  mavzu  emas,  uning  g`oyaviy-estetik 

ochilishi  hal  qiladi.  Zammoning  muhim  masalalari  ochilgan  asar  kitobxonni 

to`lqinlantiradi.  YOzuvchi  mavzuni  ochish  barobarida,  unga  o`z  munosabatini  ham 

ifodalaydi,  uni  baholaydi.  Bu  esa  yozuvchining  ba’zi  narsalarga  xayrixohligida, 

ba’zilariga  qarshiligida  ko`rinadi.  O`quvchida  ham  shunday  kayfiyat  uyg`otadi. 

San’atkor  doimo  voqealar  ustidan  hukm  chiqaradi.  Ana  shu  hukm  badiiy  asar 

mazmunining  ajralmas  qismidir.  Mavzuni  ochish  jarayonida  san’atkor  hayot  uchun 

muhim  bo`lgan  masalalarni  ko`tarib  chiqadi.  Asarda  mavzu  bitta  bo`lmasligi 

mumkin.  Ayniqsa,  yirik  epik  asarlarda  asosiy,  bosh  mavzudan  tashqari,  xususiy 

mavzuchalar  ham  bo`lib,  ular  ham  asosiy  mavzuga  bog`liq  bo`ladi  va  uni  ochishga 

xizmat  qiladi.  Ana  shu  asosiy  va  xususiy  mavzularning  hammasi  bir  bo`lib,  asar 

tematikasi  (mavzular  doirasi)ni  tashkil  etadi.  YOrdamchi  mavzu  voqeaga  ta’sir 

qiladigan yoki aks ta’sir qiladigan harakatdir. Har bir asarda doimo siyosiy, axloqiy, 

falsafiy va shu singari boshqa g`oyalar ifodalangan bo`ladi. Biroq u g`oyalarning o`zi 

badiiy  asarning  g`oyaviy  mazmuni  bo`la  olmaydi.  Masalan,  «Tinch  Don»  romanida 

ko`p  adashuvlardan  keyin  ham  asar  oxirida  G.Melexov  yangi  hayotga  qaytmaydi. 

«Sarob» romanidagi Saidiy taqdiri ham shunday. Biroq yozuvchilar bu asarlar oxirida 

xalqi  bilan  bira  bormagan,  xalqdan  ajralgan  kishining  taqdiri  shunday,  xalq  yo`lida 

yaShab o`tkazilgan, xalqqa bag`ishlangan umur haqiqiy hayot deb o`quvchiga axloq 

o`rgatmaydi.  Voqea,  obraz  va  xarakterlar  mantiqi  o`quvchini  ana  shunday  ob’ektiv 

xulosaga  olib  keladi.  Demak,  g`oya  asarda  tasvirlangan  hayotiy  voqelikdan  kelib 

chiqadigan  mantiqiy  xulosalardir.  YOzuvchining  asarda  muayan  voqealarni 

tasvirlashdan maqsadi nima demoqchiligidir. 

 

Adabiy  asarda  yozuvchi  g`oyani  Shakllantirmaydi.  G`oya  obrazlarning  tabiy 

talqini  natijasida  ochiladi.  Demak,  quruq  g`oyaning  o`zi  hali  mazmun  bo`lmaydi. 

G`oya obrazlar bilan birga yurmaydi xam. U asarning butun ruhida namoyon bo`ladi, 

asarning etakchi xususiyati sifatida mavjud bo`ladi.  

 

G`oya  mualifning  asarga  izohi,  komintarisi,  Sharhi  ham  emas.  G`oya  asar 

strukturasida  (tuzilishi)  bo`ladi.  Masalan,  P.Qodirovning  «Erk»  qissasida  yozuvchi 

Sattor,  OySha,  Roziyalar  taqdirini  hal  etmaydi.  Zotan,  qahramonlar  taqdiri  qanday 

hal  bo`lganligini  ko`rsatish  Shart  emas.  Agar  qissada  qahramonlar  taqdiri  aniq  hal 

etilganda  edi,  asarning  badiiy  qimmatiga  putur  etgan  bo`ladi,  yozuvchi  o`quvchiga: 

sen  ham  shunday  holga  tushganingda  ana  shunday  qil,  deb  o`rgatgan  bo`lur  edi. 

---

YOzuvchi  masalani  ochiq  qoldirdi,  uning  echimini  o`kuvchiga  havola  qiladi, 

o`quvchini o`ylab ish qilishga chaqiradi. 

 

San’atkor  nasihatiga  emas,  quruq  didaktika  haqiqiy  san’at  uchun  begonadir. 

Agarda asarda hayot haqiqati tasvirlangan bo`lsa, asar voqealarida hayotning etakchi 

tendentsiyalari payqab olingan bo`lsa, obrazlarda zamonaning eng muhim ehtiyojlari 

ifodalangan bo`lsa, san’atning badiiy tashviqot bo`lgani shudir.  

 

Badiiy  asar  qimmati  g`oyaning  chuqurigi  va  haqqoniyligi  bilan  ham 

o`lchanadi.  SHunga  ko`ra  g`oya  ob’ektiv,  subektiv,  haqiqiy  va  soxta  bo`ladi.  Soxta 

g`oya  asar  qimmatini  tushiradi,  uni  halok  qilib,  g`oyasiz  qilib  qo`yadi.  Masalan, 

M.Boboeavning  «Ra’no»  qissasida  ikki  yosh  bir-birini  sevib,  axdu  paymon  qiladi. 

Biroq ular ota-ona orzusi degan an’anadan tashqari chiqa olmaydilar. Ota-ona orzusi 

yo`lida o`z orzu va g`oyalarini qurbon qiladilar. Muallif ota-ona orzusi deb inson erki 

va muhabbati qurbon qilinishiga qarshi isyon ko`tarmoqchi bo`ladi. Biroq asar echimi 

kitobxonga:  baribir  ham  muhabbating  amalga  oshmaydi,  undan  ko`ra  bir-biringni 

sevib,  axdu-paymon  qilma,  degan  xulosaga  olib  keladi.  Qissani  o`qib,  shu  gapni 

aytish  uchun  qissa    yozish  Shartmi,  degan  fikr  keladi.  R.Rahmonovning  «Sevgi 

qarimas» qissasida ham xuddi shunday holatga duch kelamiz.  

 

YOzuvchi  voqealarni  haqqoniy  tasvirlasa-yu,  o`zining  dunyoqarashidagi 

cheklanganlik  oqibatida  kelib  chiqadigan  g`oya  asardan  kelib  chiqargan  mantiqiy 

xulosaga  muvofiq  kelmasa,  bu  sub’ektiv  g`oya  (niyat)  deyiladi.  Bunda  muallif 

ixtiyoridan  tashqari,  o`z-o`zidan  boshqa,  to`g`ri  xulosa  ham  kelib  chiqadi.  Bu 

ob’ektiv g`oya bo`ladi. Asar qimmati ana shu bilan belgilanadi. SHuning uchun ham, 

Dobrolyubov  aytganidek,  muallifning  nima  demoqchiligi  emas,  nima  deganligi 

muhimdir. 

 

Badiiy  ijod  jarayonida  san’atkorning  sub’ektiv  maqsadi  bilan  ob’ektiv  g`oya 

bir-biriga  zid  kelib  qolishi  mumkin.  Ko`pincha  shunday  bo`ladiki,  g`oya 

yozuvchining  irodasiga  qarama-qarshi  uning  asarlaridan  ob’ektiv  ravishda  kelib 

chiqadi.  Yozuvchi  o`z  oldiga  bir  g`oyaviy  maqsadni  qo`yadi,  asardan  kelib 

chiqadigan  ob’ektiv  xulosa  esa  butunlay  boshqacha  bo`ladi,  natijada  yozuvchi 

g`oyasi soxta bo`lib qoladi. Asar asosidan kelib chiqadigan g`oya qanchalik haqqoniy 

bo`lsa, badiiy ijodning natijasi ham shunchalik yuksak bo`ladi. 

 

G`oya  obrazlar  tizimi  orqali  ochiladi.  San’atkor  zo`r  bo`lsa,  aytmoqchi 

bo`lganidan ham ko`proq narsani aytishi mumkin. G`oya aniq hayot materiali asosida 

ochiladi.  Masalan,  «Qutlug`  qon»  romanining  mavzusi  1916  yilgi  milliy-ozodlik 

qo`zg`olonidir. G`oyasi esa qo`zg`olon saboqlari bekor ketmaydi, degan fikrdir. 

 

Badiiy  asar  asosida  yotgan  g`oyani  aniqlash  osonlik  bilan  qilinadigan  ish  deb 

bo`lmaydi. Asar g`oyasini aniqlash juda qiyin ish bo`lib, faqat kuchli tafakkur bilan 

birlashgan  estetik  hissiyotninggina  qo`lidan  keladi.  xolos.  «Poetik  g`oya  silogizm 

emas,  aqida  ham  emas,  qoida  ham  emas.  U  jonli  ehtiros,  pafosdir»,  -  deydi 

V.G.Belinskiy.