Adabiyot birinchi qism umumiy o'rta ta'lim maktablarining -sinfi uchun darslik-majmua Qayta ishlangan uchinchi nashri O'zbekiston Respublikasi Xalq ta 'limi

Meni men istagan о 'z suhbatiga arjumand etmas, 
Meni istar kishining suhbatin ко 'nglum pisand etmas, -
deb boshlanadigan 238-g'azalida haddi a'losida aks ettirgan. 

---

Ana'anaga ko'ra, aksar g'azallar shaklan yorga bag'ishlanishini 
yaxshi bilasiz. Bu yerda ham shu an'anaga qat'iy amal qi-
lingan. Demak, birinchi bayt ham mohiyatan kitobxonga emas, 
ana shu - yorga bag'ishlangan ekan. Tantilikni qarangki, unga 
lirik qahramon, men yoqmasam, mendan ham voz kech, deydi. 
Bu yerda oshiqning ma'shuqqa loyiqlikka kuchli intilishi mav-
jud. Yor husni mulki (mamlakati) esa - juda obod. Shuning 
uchun vayron bo'lib borayotgan oshiq ma'shuqiga Yaratgandan 
("yo Rab") doimo ana shunday obodlik ato etishini tilaydi. 
Matladagi "hamesha" va ikkinchi baytdagi "doimo" so'zlari 
ham o'quvchida abadiy go'zal, azalan va abadan mavjud yor, 
ya'ni Alloh haqida so'z ketayotgani xususida tasawur tug'dira 
boradi. 
U c h i n c h i b a y t d a oshiq o'ziga g'am chekib o'lishni, 
yori esa o'lganlarni tiriltirgan Iso alayhi-s-salom kabi elning 
joni bo'lishini ravo ko'radi. Lekin o'zining bu tilagi uning 
otashinligini oshirib yuboradi. Teskari ("nigun") deb bilgani 
charxga: "Sovril!", pastkash ("dun") deb hisoblagani dunyoga 
esa: "Barbod bo'l!" - deya nido chekadi, rad javobidan ko'ra 
o'limni afzalroq biladi. 
Lirik qahramon o'zi aytgan gapga o'zi chiday olmay-
di. Chunki u o'z ko'nglini yaxshi biladi. Bu nozik ko'ngil 
esa bevafolar zulmi bedodliklari bilan oshnolik qila olmaydi. 
Shuning uchun lirik qahramon t o ' r t i n c h i b a y t da bevosita 
o'zining siniq ko'ngliga murojaat qiladi: "Ey siniq ko'nglim, 
agar shisha (oyna) yo po'latdan bo'lsang ham, bevafolar zulm-u 
azoblariga chidolmay, (chil-chil sinasan)". 
G'azalda yor tasviri bilan baqamti insonlararo munosabat-
lar bayoni ham birga ketaveradi. Shoir bu yerda faqat yor 
bevafoligidangina emas, umuman, "bevafolar"dan noliydi. Chun-
ki bunday odamlar uning ko'p zada qilgan. Kishining ko'ngli 
shisha emas, po'lat bo'lganida ham odamlar yetkazadigan dil-
xastaliklarga chidash bera olarmidi?.. 
Lekin Navoiy uchun g'azalda yor bilan bog'liq mantiqiy-
likni bo'shashtirish mumkin emas. Lirik qahramon yor haj-
rida kuyib, ado bo'lgan. Shu darajaga yetganki, b e s h i n c h i 
b a y t d a tasvirlanishicha, hajr davom etar ekan: "Uni o'ldirish 
127 

---

ham, o'lganidan keyin tiriltirish ham - teppa-teng, (shuning 
uchun) endi Xizr alayhi-s-salomning abadiy tiriklik suvini bersa 
ham, jallod bo'lib, uni o'ldirsa ham, mayli - unga baribir". 
Shoir bu baytda yor hajrida adoyi tamom bo'lgan bir oshiq 
sifatida o'lim bilan tiriklikni teng ko'rdi. Endi buni mantiqan 
asoslash kerak. O l t i n c h i b a y t go'yo ana shu fikrning "is-
boti" bo'lib keladi. Lirik qahramon shu qo'shmisradan bosh-
lab zimdan bevosita shoirga murojaatga o'tadi: "O'limdan bosh 
tortma, bu chamanning savsani (guli safsari) yoki (bag'oyat tik 
o'sadigan chiroyli) shamdosh daraxti bo'lsang ham, kuz kelib, 
xazon boshlanganda sen ham omon qololmaysan". 
Bu baytda umrning o'tkinchiligiga urg'u berilyapti. Mum-
toz adabiyotimiz, jumladan, Navoiy she'riyatida bu dunyoning 
foniyligi - vaqtinchaligi qayta-qayta uqtirilishi bejiz emas. Umr-
ku - omonat narsa. Lekin odamlar shu qisqagina hayotlarini 
ham bir-birlarini aldash, yomonliklar qilish, bevafoliklar bilan 
o'tkazishga, bir-birlarining ko'ngillarini qoldirishga bunchalar 
o'ch bo'lmasa?! 
Bu juda qiyin masalaku-ya. Ammo lirik qahramon boshqa-
cha yo'l topgandek bo'ladi. M a q t a ' d a u taxallus qo'llab, unga 
nasihat qiladi: "Ey Navoiy, dunyo kishilariki bevafo bo'lsa, 
kel, (yaxshisi), bundan buyon kishisizlik(yolg'izlik)da yashashni 
o'zingga odat qilib ol". 
Lirik qahramonning bevosita shoirga murojaat qilishi orqali 
unda o'z fikru-o'yi, his-tuyg'usini go'yo ikki kishi suhbati tar-
zida ifodalash imkoni paydo bo'ladi. Bu shaklan o'zi bilan o'zi 
gaplashishning bir yo'li ham. Shu narsa g'azallardagi "sen" deb 
murojaat qilgan boshqa baytlar mazmunini ham kengroq sharhlash 
imkonini beradi. Demak, matla'dagi, bir qarashda, yorga aytilgan: 
"Ko'ngling istagan kishilar bilan suhbat qur, ko'ngling istamasa, 
hatto, u men bo'lsam ham, undan qutul", - mazmunidagi fikrni 
ham, lirik qahramonning shoirga, ya'niki Navoiyning o'ziga o'zi 
bergan maslahati, deb tushunish mumkin. 
Shuni ham e'tibordan qochirmaslik kerakki, lirik qahramon-
ning bu g'azal baytlaridagi murojaati obyekti o'zgarib turadi: 
matla', beshinchi va oltinchi baytlar - ikkinchi shaxsga, ik-
kinchi bayt - Xudoga ("yo Rab"), uchinchi bayt - charxi nigun 

---

bilan dahri dun("ey charxi nigun, v-ey dahri dun")ga, to'rtinchi 
bayt - lirik qahramonning siniq ko'ngli("ey sinuq ko'nglum") 
ga, maqta' esa - shoir("Ey Navoiy")ga aytilayotgan gap tarzida 
bitilgan. 
Bu g'azalda t a z o d san'atidan mohirona foydalanilgan. 
Zidlantirish matla'da "men" va "kim", ikkinchi baytda "sabrim 
uyi" va "husnung mulki", "vayron" va "obod", uchinchi bayt-
da "o'lay" va "Masih" (u o'lmagan, aqidaga ko'ra, qiyomat 
yaqinlashganda tirik holda Yerga tushadi), uchinchi baytda 
"shisha" va "po'lod" (po'lat), to'rtinchi baytda "o'lmak" va 
"tirilmak", "ziloli Xizr" (abadiy tirik payg'ambar suvi) va 
"jallod" (u o'ldiradi), beshinchi baytda "xazon" va "savsan", 
"shamshod" (ular tirik o'simliklar), maqta'da "olam ahli" (ya'ni 
ko'pchilik) va "bekaslik" (ya'ni yolg'izlik) o'zaro zidlantirilgan. 
G'azaldagi ishq hajrini, yori haqiqiy, ya'ni Yaratganning 
vasliga etolmaslik, deb talqin etish kerak.