Adabiyot Abituriyentlar uchun 3-qism mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti

«YULDUZLI TUNLAR» («BOBUR») ROMANI HAQIDA
Asarning shu qismiga asos bo‘lgan tarixiy voqealar «Boburnoma»ning «Vaqoei sanai arbaa va tis’a mia» (To‘qqiz yuz to‘rtinchi (1498–1499) yil voqealari) deb nomlangan bobidan o‘rin olgan. Bobokaloni Amir Temur poytaxt etgan Samarqand taxtida 100 kungina o‘tirgan 16 yoshli Bobur mirzo ota shahri Andijonni fitnachilar qo‘lidan qutqarmoq uchun ortga qaytgan. Boburjonning o‘zi endigina og‘ir xastalikdan oyoqqa turgan. U onasi Qutlug‘ Nigor xonim, onasining onasi Eson Davlat begim, ustozi Xoja Mavlonoi qozi (Xo‘ja Abdulla)dan «Samarqand Andijon kuchi bilan olingan edi. Agar Andijon qo‘lingizda bo‘lsa, Xudo buyursa, Samarqandni yana qayta olsa bo‘lar» mazmunidagi xatlar olgach, shu safarga otlangan...Bu hodisalar o‘zining barcha tafsilotlari bilan «Boburnoma»ning olti-yetti sahifasiga joy bo‘lgan, xolos. Yozuvchi ularni asariga singdirar ekan, «Boburnoma»da bo‘lmagan bir tafsilot bilan boyitadi. Bu Qutlug‘ Nigor xonim tomonidan o‘g‘liga noyob sovg‘a – Amir Temurning qilichi va «xotirotlar bitilgan daftarlari»ning tortiq etilishi voqeasidir. Muallif romanning 1999-yili «O‘zbekiston» nashriyotida chop etilgan to‘ldirilgan nashriga yozgan so‘zboshida, jumladan, quyidagilarni ta’kidlaydi: «Bundan ellik yil burun, talabalik yillarimda Bobur mirzoga ixlosmandlik menda Amir Temur asos solgan sulolaga qiziqish tufayli boshlangan edi. Bobur mirzo temuriylar sulolasini halokatdan qutqarib, asrdan asrga, mamlakatdan mamlakatga olib o‘tganligi, bu ulug‘ sulola Hind zaminida yana uch yuz yildan ortiq davr surganligi o‘sha yillardayoq dilimda hayrat va iftixor tuyg‘usini uyg‘otgan edi. Keyinchalik «Temur tuzuklari» bilan tanishganimda Sohibqironning vasiyatlariga va ulug‘ bunyodkorlik an’analariga Bobur mirzo astoydil amal qilgani juda ko‘p tarixiy voqealarda ko‘zga tashlandi... Ammo sho‘ro davrida bu haqiqatlarni yozish arining uyasiga cho‘p tiqish bilan barobar edi. Chunki sho‘rolar har gal Amir Temurga qarshi hujum uyushtirganda nuqul Bobur mirzoni uning yoniga qo‘yib qoralashardi...»
Asarda, garchi yosh bo‘lsa-da, Bobur mirzo chinakam temuriy zot ekani ham alohida badiiy bo‘rttirib ifoda etiladi. Ayniqsa, butun xatti-harakatidan nihoyatda murakkab odam ekanligi sezilib turgan Ali Do‘stbekni kerak paytda rag‘batlantirib, boshqa payt jilovidan tortib turishi Bobur mirzoning hukmronlik iste’dodi ham tug‘ma ekanidan darak beradi. Xuddi shu singari endi asarning boshqa qahramonlariga, kichik parchadagi asosiy ishtirokchilarga ham razm solaylik. Boburning onasi Qutlug‘ Nigor xonim Yunusxonning ikkinchi qizi, Sulton Mahmudxon va Sulton Ahmadxonning egachisi bo‘lgan. Yunusxon esa Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyxonning naslidan edi. Demoqchimizki, Qutlug‘ Nigor xonim o‘zining kim ekanini, shunga ko‘ra o‘zini qayerda qanday tutishi lozimligini juda yaxshi bilgan. Yozuvchi, avvalo, qahramonining shu jihatlariga o‘quvchi e’tiborini tortadi. Qutlug‘ Nigor xonim ko‘z oldimizda bo‘lg‘usi buyuk shaxs va shoh – Bobur mirzoning oqila, tadbirli, yuksak mavqeli onasi sifatida namoyon bo‘ladi. Ahmad Tanbalday zulmkor, johil kimsaning qo‘lidan omon chiqqani, chiqqanda ham o‘z obro‘si va darajasiga zarracha putur yetkazmay qutulgani Qutlug‘ Nigor xonimning yuksak e’tiqodli, o‘zini anglagan ayol bo‘lganidan yaqqol darakdir.
Yozuvchi Pirimqul Qodirov «Men Yunusxonning qizimen, inim Mahmudxon Toshkent tojdoridir, agar Ahmadbek bizga ziyon yetkazsa, xonlar oldida javob berur!» deydigan ayolgina Bobur mirzodek tarixiy shaxsni dunyoga bera olishi mumkin ekaniga bizni ishontiradi.
Qahramonning kim, qanday odam ekanini biz uning gap-so‘zi, harakatlaridan bilib boramiz. Masalan, Qutlug‘ Nigor xonimning o‘g‘liga aytayotgan quyidagi gaplariga e’tibor beraylik: «Xudo rahmati Abusaid bobongiz vafot etganlaridan so‘ng qolgan meroslari o‘g‘illari orasida taqsim etilur. Katta o‘g‘illar oltin-u javohir to‘la sandiqlarni talashib olurlar. Ammo sizning jannatmakon otangiz mana shu sandiqdagi qilich bilan xotirotlar bitilgan daftarlarni afzal ko‘rurlar. Chunki bu xotirotlarda Amir Temur hazratlarining ko‘rgan-kechirganlari bitilmishdir...» Mana shu qisqagina gapda Qutlug‘ Nigor xonimning ma’naviy dunyosi ma’lum darajada aks etayotganini sezyapsizmi? U «Temur tuzuklari» asari mazmunini, temuriylar oilasi tarixini juda yaxshi biladi. Erining akalari tabiatidan ham yaqindan xabardor. Bobur mirzoning otasi, o‘zining turmush o‘rtog‘i, bundan to‘rt yil avval bevaqt vafot etgan Umarshayx mirzoga bo‘lgan ixlosi va sadoqati esa cheksiz. Bundan tashqari, gapining ohangidan Qutlug‘ Nigor xonimning ko‘zi to‘q, chinakam xon qizi ekani ham sezilib, bilinib turibdi.
Xonzoda begim, «Boburnoma»da ta’kidlanganidek, Qutlug‘ Nigor xonimning to‘ng‘ich qizi bo‘lib, Boburdan 5 yosh katta edi. Boburdek shijoatli, o‘z maqsadidan toymas taxt da’vogarining opasi bo‘lish Xonzoda begimga aslo oson kechgan emas.
«...Xonzoda begim inisiga mehri toblanib tikildi: – Sizda ham Sohibqiron bobokaloningizdagi jo‘mardlikdan bor, amirzodam! – dedi. – O‘shdagi suhbatlarimiz yodingizdami? Siz meni Ahmad Tanbalning tajovuzidan qutqarganingizni umrbod unutmagaymen! Bo‘lajak kelinimiz Oyisha begimni siz Samarqanddan yog‘iy asoratidan xalos qilib, bizga xayrixoh Toshkentga kuzatib qo‘yibsiz. Bu ham bir jo‘mardlik emasmi? Yetti oy qamal azobini tortgan samarqandliklarga oshlik tarqatibsiz, urug‘ligi qolmagan dehqonlarga bahorda urug‘lik keltirib beribsiz. Bu hammasi dilingizda adolat tuyg‘usi kuchli ekanidan dalolatdir. Belingizdagi qilichga Sohibqiron bobokaloningizning «Kuch – adolatdadir» degan hikmatlari bejiz bitilmagan. Ahmad Tanbalning o‘n ming askari bo‘lgani uchun u hozir «Men kuchlimen!» deb yuribdir. Ammo yolg‘onning umri qisqa! Ahmad Tanbal Andijonni aldamchilik bilan egalladi, sizni «o‘ldi» deb ovoza tarqatdi. Siz sog‘-salomat qaytganingizni odamlar hademay bilurlar, Tanbalning yolg‘oni fosh bo‘lur. Uning zolimligidan hamma bezor bo‘ladigan kunlar kelur». Mazkur parchadagi Xonzoda begim hamda Oyisha begim bilan, yetti oylik qamalni boshdan kechirgan samarqandliklar bilan bog‘liq tafsilotlar «Boburnoma»da asar muallifi tilidan hikoya qilinadi. Ahmad Tanbalning yolg‘on xabar ortidan hukmronlikka erishuvi vaqtincha ekani, u o‘n ming askardan ham qudratliroq bo‘lgan adolat kuchi oldida, albatta, yengilishi to‘g‘risidagi bashorat ham o‘zining tarixiy isbotiga ega. Bu gaplar aynan Xonzoda begim nutqidan joy olishi aslo bejiz emas. Ona va bolalar o‘rtasidagi suhbat davomida Qutlug‘ Nigor xonim «xotirotlar bitilgan daftarlar» – «Temur tuzuklari» tafsilotlarini Boburga aytib berish vazifasini qizi Xonzoda begimga topshiradi.