jihatdan
tasniflash
bo`yicha
I.N.Berdin,
N.I.Ilminskiy,
V.V.Radlov,
N.A.Aristov, N.F. Katanov, F.Ye.Korsh, A.N.Samaylovich kabi olimlar
izlanishlar olib borishgan. Shulardan A.N.Samaylovichning tasnifi keng
tarqalgan bo`lib, turkiy tillarning barchasi 6 asosiy guruhga ajratiladi:
1. R-guruh, bulg`or yoki chuvash:
1) taxar; 2) ura; 3) pul; 4) tao`//tu; 5) sari; 6) qalan//yo`lna; bu guruhga
zamonaviy chuvash va qadimgi bulg`or tillari kiradi.
2. D-guruh, uyg`urcha yoki shimoliy-sharqiy:
1) toquz; 2) adaq//azaq; 3) pol; 4) tag`; 5) sarig`; 6)qalg`an; bu guruhga 3
kichik guruhlar kiradi:
a) b-guruhi: O`rxun–Enasoy yodgorliklari qadimgi tili, qadimgi uyg`ur va
zamonaviy karagas, salar
va tuva tillari;
b) z-guruh: sariq uyg`urlar, ilor va xakaslar tili;
v) t-guruh: yoqut tili.
3. Tao` - guruh, qipchoq yoki shimoli - g`arbiy:
1) tog`uz; 2) ayaq; 3) bol//bul; 4) tao`; 5) sari; 6) qalg`an. Bunga:
a) mo`g`ullargacha: oltoy tili, qirg`iz, qumiq, qorachoy-bolqor, qaraim, tatar,
boshqird;
b) mo`g`ullardan so`ng: qozoqcha va no`g`aycha kiradi.
4. Tag`liq – guruh, chig`atoy yoki janubiy – sharqiy:
1) toquz; 2) ayaq; 3) bol; 4) tag`; 5) sariq; 6) qalg`an. Bunga qadim
chig`atoy, Xitoy Turkistoni aholisi tili, o`zbek tili va qora tatarlar tili kiradi.
5. Tag`li – guruh, qipchoq – turkman:
1) doquz; 2) ayaq; 3) bol; 4)tag`; 5) sari; 6) qalg`an. Bularga xorazm
o`zbeklarining shevasi ham kiradi.
6.Ol- guruh, turkmancha yoki janubiy – g`arbiy:
1) doquz; 2) ayaq; 3) ol; 4) dag`; 5) sari; 6) qalan. Turkman, ozarbayjon va
turk tili, gagauzlar tili ham kiradi.
Turkiy tillar oilasiga 30 ga yaqin til kiradi. Bu tillarda so`zlashuvchi xalqlar
Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliyada istiqomat qiladilar. Bu tillarda
so`zlashuvchilarning aksariyati Osiyo qit‟asida yashaydi.
Turkiy tillar oilasiga quyidagi tillar kiradi: turk, ozarbayjon, turkman,
gagauz, qrim-tatar, qorag`ay, balqor, qo`miq, no`g`oy, tatar, bashqird, oltoy,
shor, xakas, tuva, yoqut, qirg`iz, o`zbek, qaraqalpoq, chuvash, uyg`ur, qozoq.
Turkiy tillar quyidagilardan iborat:
1. Bulg`or tillari guruhi: hozirgi chuvash tili va qadimgi bulg`or va xazar tillari.
2. O`g`uz tillari guruhi:
a) turkman tili – Turkmaniston;
b) turkman tili – Shimoliy Kavkaz va Stavropol o`lkasida yashovchi
turkmanlarning tili;
v) o`g`uz – bulg`or tillariga gagauz va
balqon turklari tillari kiradi;
g) ozarbayjon va turk tillari.
3. Qipchoq tillari guruhi:
a) qaray tili. Bu tilda Litva, Ukrainaning janubida va Qrimda istiqomat
qiluvchi qaray elati so`zlashadi;
b) qo`miq tilida Dog`iston Avtonom respublikasida istiqomat qiluvchi
qo`miqlar so`zlashadi;
v) qorag`oy – balqar tilida Kavkazda yashovchi qorag`oy va balqor elatlari
so`zlashadi;
g)
qrim - tatar tilida qrim, belarus, litva tatarlari so`zlashadilar;
d)
tatar tili, boshqird tili;
j) no`g`oy tili;
z)
qoraqalpoq tili;
i) qozoq tili.
4. O`zbek va uyg`ur tillari guruhi. O`zbek tili o`zbek xalqining milliy adabiy
tili bo`lib, bir-biridan fonetik, morfologik va leksik xususiyatlari bilan
farqlanib turadigan shevalardan tashkil topgan. Uyg`ur tili O`rta Osiyo,
Qozog`iston va Xitoy Xalq respublikasining Sinsyan – Uyg`ur
respublikasida yashovchi uyg`ur xalqining tilidir.
5. O`g`iz tillari guruhi:
a) Tuva tili. Tuva va Mongoliya Xalq respublikasi territoriyasida yashovchi
tuva xalqining tilidir;
b) tofalar (yoki karagas) tili Krasnoyarsk o`lkasida yashovchi elat tili.
6. Yoqut tili. Yoqutistonda yashovchi yoqutlarning tilidir.
7. Xakas tillari guruhi: xakas tili, shor tili, cho`lim tili (cho`lim tatarlari tili),
oltoy tilining shimoliy shevalari.
Turkiy tillar – agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy tillardagi
affikslar bir ma‟nolidir – so`z tarkibida ishtirok etayotgan har bir qo`shimcha
faqat bir ma‟noni anglatgan holda birin – ketin yopishib ketaveradi. Masalan,
o`zbek tilida
o`qituvchilarga so`zida
o`qi - o`zak,
t-orttirma nisbat qoshimchasi,
Do'stlaringiz bilan baham: