Abuzalova M



Download 1,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet174/186
Sana31.07.2021
Hajmi1,77 Mb.
#133428
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   186
Bog'liq
tilshunoslikka kirish

uv-harakat  nomi  qo`shimchasi,  chi-shaxs  oti  yasovchi  affiks,  lar-ko`plik,  ga-
jo`nalish  ma‟nosoni  ifodalaydi;  vengr  tilida  haz-uy,  hazfa-uyda,  hazak-uylar, 
hazakba-uylarda. Ko`rinadiki, turkiy tillardagi qo`shimchalar o`zakka mexanik 
ravishda  qo`shilaveradi,  lekin  o`zak  bilan  birikib,  singib  ketmaydi,  o`zakdan 
ajralib turadi. Shuningdek, turkiy tillarda prefiks yo`q (fors-tojik tillaridan kirib 
kelgan ayrim old qo`shimchalardan tashqari), ya‟ni qo`shimchalarining ketma- 
ket  qo`shilishi    natijasida  so`zning  kengayishi  faqat  bir  tomonga,  ya‟ni  o`ng 
tomonga yo`nalgan bo`ladi: maktablarga. Turkiy  tillardagi ko`makchilar otdan 
yoki  ot  vazifasidagi  so`zdan  keyin  kelib,  uni  boshqa  so`zga  –  boshqaruvchiga 
bog`laydi  va  ular  orasidagi  sintaktik  munosabatni  ifodalaydi. Masalan,  Baxtim 
uchun kurashaman. Ukam bilan bordim.  
 
    Turkiy  tillarda  grammatik  rod  (jins)  kategoriyasi  yo`q.  Shunga  ko`ra, 
gapda  so`zlarning  o`zaro  sintaktik  aloqaga  kirishuvi  o`zgacha:  turkiy  tillarda, 
jumladan,  o`zbek  tilida,  sifat,  son,  olmosh,  sifatdoshlar  ot  bilan  bitishuv 
munosabatiga  kirishadi.  Hind  –  Yevropa  tillarida  kesimning  morfologik 
belgilari  faqat  fe‟lga  qo`shilsa,  turkiy  tillarda  kesim  vazifasida  kelgan  har  bir 
so`z  turkumiga  qo`shilishi  mumkin. Qiyoslang:  Это  здание  - институт;  Bu 
bino institutdir. Men – onaman. Ko`ylagimni tiktirdim. 
 
Turkiy  tillarning  qiyosiy  –  tipologik  xususiyatlari  N.A.Baskakovning 
“Введение в изучение тюрских языков” (М., 1962) nomli kitobida atroflicha 


sharhlangan.  Jumladan,  so`zning  morfologik  tarkibi  xususida  shunday 
hodisalarni  aniqlaydi:  o`zaklar  birlamchi  yoki  tub  bo`ladi  (umumturkiy 
o`zaklar): al-olmoq, kel, min, ot (o`t), tas/tash (tosh), kyoz (ko`z) yoki yasama, 
ya‟ni  o`zak va unumsiz (o`lik)  qo`shimchalar orqali,  masalan: qoraqalpoqcha: 
jurek (yurak), qizil (qiz+il), azira (boqmoq-az+ir+a), qora kabilardir. Tas/tash 
(tosh),  qal  (qop),  ic/ish  (ish),  at  (ot  ),  qol  (qo`l)  va  hokazolar  predmetlarning 
nomini  atab,  ot  so`z  turkumiga  kiradi  hamda  birlikdagi,  bosh  kelishikdagi 
so`zlar qatorini hosil qiladi
3
.  
 
Aq,  sari,  qara,  biyik,  (baland)  o`zaklari  statik  belgini  ifodalab,  sifat  so`z 
turkumini  tashkil  qiladi.  Endi  (endi),  burun,  en  (eng)  kabilar,  deydi  olim,  
belgining  belgisini  ifodalab,  ravish  kategoriyasiga  kiradi.  Bir,  eki    (ikki), 
uch/ush (uch) tort ,(to`rt)  kabilar sonlardir. O`ay! Iq! Maa! undov va taqlidlar, 
uchin/ushin,  deyin  (-gacha)  kabilar  ko`makchilar,  -g`u  (-ku),  -ma/me  (-mi) 
(so`roq  yuklamasi)  –  yuklamalar  hamda  hem,  biraq  boglovchilar  hisoblanadi. 
Turkiy  tillarda  fe‟llar  ham  o`ziga  xos  tabiatga  ega,  ya‟ni  ular  yasalish 
xususiyatiga  ega:  tashla,  angla,  bilim,  qapshiq  (qopchiq-  qop  va  kichraytirish 
shakli  –chiq/-shiq.)  Turkiy  tillarda  fonetik  struktura-  o`zak  morfemalardagi  3 
tovushli  tarkib  bilan  ajralib  turadi.  Har  bir  o`zak  –undosh  +  unli+  undosh 
tartibidagi  yopiq  bo`gindan  iborat  (cgc).  Ikki  tovushli,  bir  tovushli  o`zaklar 
turkiy  tillarda  kam  uchraydigan  istisnolikdir,  ular  aslida  3  tovushli  tarkibning 
tarixan,  fonetik  jihatdan  qisqargan  ko`rinishidir.  3  tovushdan  ko`p  so`zlar 
boshqa tillardan o`zlashgan hisoblanadi.  
Turkiy  tillarga  xos  bo`lgan  gap  qurilishi  [WPm]  qolipi  asosida  voqelanadi. 
Предикатив  bog`lanish  [Pm]  (predikate-kesim,  m  –  shaxs/son,  zamon,  mayl, 
modallik)  orqali  yuzaga  chiqadi.  So`z  birikmasi  –gap  kengaytiruvchilari  yoki 
so`z  kengaytiruvchilaridan  iborat  bo`lishi  mumkin.  Mana  shu  sintaktik 
xususiyat  barcha  turkiy  tillar  uchun  xos  bo`lib,  bu  oilani  boshqa    tillardan, 
ulardagi  grammatik  xususiyatlardan  keskin  farqlab  turadi  (chunonchi,  Hind-
yevropa  tillarida  gap  birgina  kesimning  o`zidangina  emas,  balki  ega  va 
kesimning qat‟iy ishtiroki va tartibi (egadan keyin albatta kesim keladi ) asosida 
tuziladi).  
 
                                   
 

Download 1,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish