Abuzalova M

Mohiyat~hodisa. 
Biz narsalar bilan tanishganimizda, avvalo, shu 
narsalarning tashqi jihatlari: rangi, ko„rinishi, katta-kichikligi va boshqa 
belgilariga e‟tibor qaratamiz. Keyinchalik esa yaxshilab o„rganish 
natijasida biz narsalarning xossalariga, ichiga kiramiz, uning ma‟nosi va 
vazifasini tushuna boshlaymiz. Biz o„rganayotgan narsaning tashqi 
jihatlari (zohiri) hodisa, ichki xossalari, ma‟nosi va vazifasi (botini) esa 
mohiyatdir. Demak, til mohiyat, nutq esa hodisa sifatida mavjuddir. 
Imkoniyat~voqelik
. Mazkur kategoriya narsalar va hodisalarning 
vujudga kelishi va rivojlanishini aks ettiradi. Narsalar va hodisalar 
abadiy yoki o„zgarmas emas. Tegishli shart-shroit mavjud bo„lgan 
taqdirdagina, biror narsa, voqelik paydo bo„lib, reallikka aylanadi. Bu 
shart-shroitlarning yig„indisi narsa yoki voqelikning vujudga kelish 
imkoniyatidir. Odatda taraqqiyot jarayonida birgina imkoniyat emas, 
balki bir qancha imkoniyatlar maydonga keladi. Ammo bu imkoniyatlar 
doirasi cheksiz emas. Masalan, maktabni, litsey yoki kollejni tamomlab 
chiqayotgan yigit-qiz oldida istalgan oliy o„quv yurtiga hujjat topshirish 
imkoniyati paydo bo„ladi. Bunday shroitda bitiruvchi o„z imkoniyati, 
ya‟ni tayyorgarlik saviyasi, qobiliyati, zehniga qarab imkoniyatlardan 

---

24 
birinigina voqelantira oladi. Ba‟zan voqelantirilayotgan imkoniyat 
noto„g„ri tanlangan bo„lishi ham mumkin. Til, uning birliklari imkoniyat 
sifatida mavjud bo„lib, nutq ana shu imkoniyatning voqelanishidir. Nech 
qachon imkoniyat (til) bir paytning o„zida (nutqda) to„laligicha 
voqelanmaydi. Masalan, [idish] leksemasini eslaganimizda u bilan 
bog„lana oladigan [chinni], [sirli], [billur], [shisha], [plastmassa], 
[sopol], [katta], [kichik], [toza], [yog„li], [teshik], [siniq], [yapaloq]…; 
[yasamoq], [sindirmoq], [olib kelmoq], [olib ketmoq], [sotmoq], [sotib 
olmoq], 
[yuvmoq], 
[ko„rmoq], 
[keltirmoq], 
[yangilamoq], 
[chegalamoq]…. kabi o„nlab leksemalar, [-ga], [-ni], [-ning], [-dan], [- 
da], [-lar] kabi morfemalar [idish] leksemasi bilan birga voqelana 
oladigan til imkoniyatlari sifatida tayyor bo„ladi. Nutqda esa nutq 
sharoiti, nutq taqozosiga ko„ra (so„zlovchining saviyasi, yoshi, kasb-kori, 
nutq momenti, o„rni va h.) ulardan biri yoki bir nechtasigina voqelana 
oladi, xolos. 
Sabab~oqibat. 
Narsa va hodisalar o„rtasidagi umumiy zaruriy 
aloqani ifodalovchi tushunchalar b o„lib, mazkur falsafiy kategoriya 
voqelikning barcha jabhalarida ro„y beradi. Istalgan sohadagi 
yangilanishning ro„y berishi, yangi o„ziga xos narsa, voqea-hodisa, 
tushunchaning paydo bo„lishi sabab~oqibat xarakteriga ega. Bir hoqisa 
hayotda ikkinchi hoqisani keltirib chiqarar ekan, birinchisi sabab, 
ikkinchisi oqibatdir. 
Masalan, farzandning sababchisi ota-ona. Farzand 
ota-onadan ilgari dunyoga kelishi mumkin emas, ya‟ni ota-ona shu 
farzandning vujudga kelishidagi zaruriy shart hisoblanadi. Sabablar turli 
k
o„
rinish, shakl va holatlarda namoyon b
o„
lishi mumkin. Falsafa tarixida 
narsa va hodisalar 
o„
zaro sababiy bog
„
lanishda deb biluvchilar 
deterministlar, buni inkor etuvchilar indeterministlar deb ataladi. 
Sababning asosiy va asosiy b
o„
lmagan, tashki va ichki, obyektiv va 
subyektiv shakllari bor. Sabab oqibatni vujudga keltirganidek, oqibat 
ham sababga ta‟sir k
o„
rsatishi mumkin. Sabab va oqibat kategoriyalari 
aloqadorligi b
o„
yicha Aristotel, Forobiy, Ibn Sinolarning maxsus asarlari 
bor.
Sabab zaruriy, umumiy xarakterga ega kategoriya hisoblanadi. Uni 
bahonadan farqlash zarur.

---

25 
Til bizning ongimizda imkoniyat, umumiylik, munosabatlar, belgilar 
sistemasi sifatida mavjud. U nutq orqali yuzaga chiqadi, nutqda muayyan 
moddiy shaklga, ko„rinishga ega bo„ladi. Til qonuniyatlari dialektik 
qonuniyatlar asosida tadqiq etiladi. Biroq bu qonuniyatlarning har biri 
o„z alohida tizimiga ega bo„lib, ular aynan bir xil hodisa emas. Keyingi 
mavzularda bu xususda batafsil mulohaza yuritamiz.