Abuzalova M

yozguncha
, Fotima ham 
barkashni olib keldi 
gapida 
yozguncha 
so„zshaklini kesim deb 
baholanishi yoki 
Er yigitning uyalgani–o„lgani 
kabi to„liqsiz gaplarda 
”kesim ravishdosh shakli bilan ifodalanyapti” deyish ilmiy talqinlarni 
g„alizlashtiradi. 
6)
It hurar, karvon o„tar 
gapida 
hurar 
va 
o„tar 
tuslangan fe‟l 
(fe‟lning aniq mayli, hozirgi-kelasi zamon, III shaxs, birlik son) 
shakllarini sifatdosh deb baholash ham formal tavsif uchun xos bo„lgan 
sifatdosh shakli bilan fe‟lning tuslangan (mayl/zamon) shaklini 
qorishtirish oqibatidir. Zeroki, substansial talqinda, masalan, 
Men 
ko„rgan bolani akam ham ko„rgan 
gapida 
ko„rgan 
so„zshakli birinchi 
qo„llanilishda sifatdosh sanaladi, ikkinchi qo„llanilishda 
ko„rgan 
so„zshakli tuslangan (sof) fe‟l bo„lib, kesimlik kategoriyasining aniqlik 
mayli, bo„lishli, o„tgan zamon hikoya fe‟lining uchinchi shaxs, birlik son 
shakli sifatida tasnif etiladi. Qo„shimchalari shaklan monand (omonimik 
qo„shimchalar) bo„lgan sifatdosh va mayl/zamon shakllarini farqlash 
uchun tilshunoslikda azaldan fe‟l shaklining tuslanishi (shaxs/son 
qo„shimchalari bilan o„zgarishi /tuslangan/ zamonli fe‟llarda) yoki 

---

9 
o„zgarmasligi – tuslanmagan fe‟llarda qabul qilinganligi ham 
adashishdan xoli emas. 
Buni aniqlash uchun foillarning (harakatni bajaruvchilarning) 
shaxsini o„zgartirib ko„rishi lozim. Masalan, 
Men 
sen ham ko„tgansan. 
Sen 
ko„rgan bolani men ham ko„rganman. 
Ular 
 
siz ham ko„rgansiz. 
akam ham ko„rgan. 
….. 
……. 
Shu asosda 
ko„rgan 
so„zshaklini birinchi qo„llanilishda tuslanmagan 
fe‟l (sifatdosh tuslanmaydi, foil shaxsi o„zgarsa ham, u o„zgarmaydi), 
ikkinchi qo„llanilishda tuslangan fe‟l (o„tgan zamon hikoya fe‟l – foil 
shakli o„zgarishi bilan o„zgaradi, tuslanadi) ekanligi aniqlanadi. 
7)
oydek go„zal, oyday go„zal, oycha go„zal 
birikmalaridagi tobe 
so„z tarkibida qo„llanilgan 
-dek, -day, -cha 
qo„shimchalarini hech 
qanday murakkab tahlillarsiz 
kabi 
sof ko„makchisi va uning muqobillari 
(
singari, yanglig„, misoli 
va h.) bilan bemalol almashtirish mumkin. 
Ularni ravish yasovchi qo„shimchalar sifatida talqin etilishi ham 
mantiqqa zid. 
8)
sintaksisda: 
Qaratqich hech qachon qaralmishsiz qo„llanmaydi 
degan talqin beriladi. To„g„ri, nutqimizda 
Bizning maktabimiz chiroyli 
ta‟mirlangan 
gapini (qaratqichsiz) 
Maktabimiz chiroyli ta‟mirlangan 
tarzida ishlata olamiz. Ammo zinhor 
Bizning .... chiroyli ta‟mirlangan 
shaklini qo„llay olmaymiz. Xuddi shu mantiq iboralarning gap tarkibida 
qo„llanilishida keskin buziladi. Jumladan, 
Iboralar gap tarkibida yaxlit 
gap bo„lagi bo„lib keladi 
degan talqin sintaktik omilning semantik omil 
bilan qorishtirilishidir. 
Fikrimizni dalillaymiz: 
Karimning tarvuzi qo„ltig„idan tushdi; 
Ayolning hafsalasi pir bo„ldi; Biloljonning boshi ko„kka yetdi 
kabi 
hosilalarda 
tarvuzi qo„ltig„idan tushdi; hafsalasi pir bo„ldi; boshi ko„kka 
yetdi 
frazeologik birliklari sintaktik jihatdan yaxlit kesim deb talqin 
etiladi. Agar shu mantiqqa tayansak, berilgan gaplar tarkibidagi 
Karimning; Ayolning; Biloljonning 
kabi qaratqichlarning qaralmishi 

---

10 
qani? (Axir bu 
Qaratqich hech qachon qaralmishsiz qo„llanmaydi 
degan 
talqinga zid-ku?!) 
Bu kabi misollarni ko„plab keltirishimiz mumkin. Bunday 
chalkashliklarning kelib chiqishida 2ta sabab bor: 
1)
botinga qaramasdan zohirni o„rganish – nutqiy hosilalarga qarab 
xulosa chiqarish va, natijada, bir omilga boshqa omilning prizmasida 
qarash; 
2)
tilning ichki tabiatidan kelib chiqmasdan, lingvistik hodisalarni 
boshqa tillarning tasnif doirasiga solib ”o„lchash”. 
Ammo e‟tirof etish joizki, (kamchiliklar, chalkashliklar bo`lishiga 
qaramay) an‟anaviy tilshunoslikda nutqiy bosqich hadisalari tahliliga oid 
juda katta ma‟lumotlar bazasi yaratildi; bu ulkan xazinaning yaratilishida 
kuchli tilshunoslarning xizmatlari bor. An‟anaviy tilshunoslikning tahlil 
metodologiyasi (o`lchov me‟yorlari) hukmron mafkura manfaatlariga 
bo`ysundirilganligi uchun ham (Ayub G`ulomov boshchiligidagi yuzlab) 
daqiq o`zbek tilshunoslari faqat bevosita kuzatishda bo`lgan nutqiy 
bosqich hodisalari tadqiqi bilan shug`ullana oldilar. Zero, an‟anaviy 
tilshunoslik 
o`zbek 
tilshunosligining 
(1999-yillardan 
keyingi) 
taraqqiyotini belgilovchi tilshunoslik yo`nalishlarining yuzaga kelishi 
uchun poydevor vazifasini bajardi.