Abuzalova M

leksikografiya sohasi - 
(grekcha lexicon – lug„at, leksika, 
grafo – yozmoq) lug„atlarni yaratish nazariyasi bilan shug„illanadi. 
Ho„sh, lug„at nima? U qanday tuziladi? Bu kabi savollarga javob berish 
uchun qomusiy lug„atlar va lingvistik adabiyotlarga murojaat etamiz. 
“So„zlarning biror maqsadda to„planib, tartribga solingan 
yig„indisiga - 
lug„at 
deyiladi.”
1
“Lug„at -1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida 
mavjud bo„lgan, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan so„zlar 
yig„indisi leksika; 2) so„zlar (yoki morfemalar, so„z birikmasi, iboralar 
va b.) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, 
tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma‟nolari, yozilishi, 
talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida 
ma‟lumotlar jamlangan kitob”. 
Turli turdagi lug„atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. 
Lug„at alfavit tartibida tuzilib, qulay qo„llanma sifatida xalq ommasiga 
bilim beradi, madaniy – oqartuv funksiyani bajaradi. 
Lug„atlar ma‟naviy madaniyat sohasida muhim o„rin egallaydi, 
ularda jamiyatning ma‟lum davrda erishgan bilimlari aks etadi. Lug„atlar 
har birimizga ilmiy jarayonda to„g„ri va aniq ishlashga, real va obyektiv 
fikrlash va tasavvur qilishga yordam beradi. Ilk o„zbek lug„ati Mahmud 
Qoshg„ariyning “Devonu lug„otit turk” asari bo„lib, u qomusiy lug„at 
hisoblanadi. 
Mahmud Zamahshariyning “Asos ul-balog„a”, “Muqaddimat ul- 
adab”, Navoiy asarlariga bag„ishlangan “Abushqa” (16 asr) lug„ati, 
Mirzo Mahdiyxonning “Sangloh” lug„ati, Chingiyning “Temurnoma”, 
Sulaymon Buxoriyning “Lug„ati chig„atoyi va turki usmoniy”, Tole 
Imoni Hiraviyning “Badoye„ ul-lug„at» singari qimmatli asarlari 
lug„atchilikning nodir xazinasidan o„rin olgan. 
Yuqorida leksikografiyaning lug„atchilik nazariyasi bilan ham 
shug„ullanishi, ya‟ni nazariy leksikografiyaga ishora qilib o„tgan edik. 
Bu soha lug„atshunoslik deb ham ataladi. Nazariy leksikografiya 
lug„atlarning umumiy prinsiplari va tipologiyasini ishlab chiqish hamda 
yangi lug„at turlarini yaratish, lug„at strukturasini yaratish yoki 
o„zgartirish (masalan, maqola va havolalar tartibi, illyustratsion 

---

109 
materiallar, so„z va tushunchalarga izohli yoki lingvistik tasnif berish va 
h.) singari dolzarb vazifalar bilan shug„ullanadi. 
Lug„atlar, asosan 2 turga bo„linadi: qomusiy (ensiklopediya) va 
filologik (lingvistik). Ensiklopedik lug„atlar so„zlarning qisqacha 
ma‟nosini, tushunchalar izohini berish asosida tuziladi.Qomusda barcha 
narsa va hodisalar, kishilar, fan-tehnika haqida ma‟lumotlar keltiriladi. 
Zaruriy xarita va rasmlar, sxemalar beriladi. So„zning o„zi haqida faqat 
uning kelib chiqishini ko„rsatish bilan chegaralanadi. Shuning uchun 
bunday lug„atlar tushuncha lug„at, g„arbda esa “Husanrus” deb ham 
yuritiladi. Qomusiy lug„atlar umumiy va xususiy bo„lishi mumkin. 
Masalan,