73
d) geosinklinal periferik holati qitʻaga nisbatan qitʻadan
chekkaga
geosinklinal, geoantiklinal va keyin okean joylashgan yerlarda rivojlangan.
1950-yilda A.V.Peyve va V.M.Sinisin platformalari yoki Shtil
boʻyicha kratonlarni uchta geosinklinal tipini ajratadi: boshlangʻich
(birlashgan) ikkilamchi va boshqa geosinklinallar.
1. Birlamchi geosinklinallar uzun, ingichka assimetrik Yer qobigʻiga
egilmalardir, ular katta siniqlar bilan nazorat qilinadi.
2. Ular bir necha kilometrli quvvatlik har xil fatsiyaning
yogʻingarchiligi bilan bajarilgan, tepa qismi terrigenli dengiz qatlamlari va
flish bilan qurilgan.
3. Rivojlanish yakunida birlamchi geosinklinalilar taxlamalarga
egilgan. Taxlam hosil boʻlishi, eroziya, yogʻingarchilik hosil boʻlishi
paralel rivojlanadi.
4. Birlamchi geosinklinallar magmatik hududini asosiy tarkibidir.
5.
Intensiv
metamorfizm
bilan
xarakterlanadi.
Birlamchi
geosinklinallar platformani maydalab ketishi oqibatida paydo boʻladi.
V.Belousov fikricha kembriy oldi va qobigʻi «paleosinklinal» boʻlgan edi.
Torifey tarzida yer qobigʻini rivojlanishi bilan xarakterlangan, zamonaviy
platformalar saqlanib qolgan edi, bular yosh togʻ taxlamli sistemalar
«chandiq»lari edi.
Ikkilamchi geosinklinallar kuchli terrigen yotqiziqlarga ega (molass,
koʻmir hosilliklar, tuz qatlamlari). Ular qatlami past (fleksura,
broxiantisinklinali). Ikkilamchi geosinklinallar
intensiv magmatik faoliyat
bilan xarakterlanadi. Ular birlamchi geosniklinal sistemasida joylashgan
qoldiq geosinklinallar keng basseynlarni xarakterlaydi. Ayrim paytda
chuchuk tarkibli vulqonlar paydo boʻladi. Peyve va Sinisin fikrlari
boʻyicha geosinklinallar bir vaqtining oʻzida oʻzgarib turadi.
Yuqorida
aytib
oʻtilganidek
har
xil
mualliflar
fikricha,
geosinklinallar yer qobigʻini harakatli maydonidir, uzunchoq xarakterli
kratonlar orasida joylashgan (qitʻali bloklar),
regional metamorfizm ham
har xil rivojlangan.
Biz bu yerda tektonik plitalar deb nomlangan yer qobigʻini
rivojlanishi gipotezasiga tegmaymiz. Qisqacha xarakterli hudud-
geosinklinallarni rivojlanishini koʻramiz.
74
Abdullayevni fikri boʻyicha geologik mintaqalarda qadimiy
platforma yoki viloyatlarda geosinklinallar taraqqiyoti megasikl ichida
asos qilgan.
Abdullayev fikri boʻyicha «Rudno Petrograf» mintaqa geologik
mintaqa asosiy qism deb aytiladi va bir necha tektono-magmatik siklga
ega. Petrometalogen jarayon bir yoshlik va bir tur Petrometalogen qismlar
bilan vujudga keladi. Bir qismi esa Tektono-magmatik sikl vujudga kelgan
bitta va bir necha qatorlar boʻlib, uni ruda mintaqa deb aytiladi.
Paleozoy geosinklinal
mintaqasi qumlikdan, loydan, mergel,
slanesdan iborat. Shu togʻlar 1725 m.boʻlib, uning ichki qismida vodiylar
joylashgan. Daxalar qadimgi slaneslardan, mezozoy ohaktoshlardan, yosh
effuzivlar bilan andizitlar Karpat togʻlarini Translervons alplari deb
atashadi. Asosan Karpat geosinklinal zonalari harakatli zonalar deb ataladi.
Karpat togʻlari qoldiqlari Antaliya tomonigacha davom yetadi.
Sharqiy Karpat burmachanligida har xil slaneslar mavjud boʻlib, ular
ortogoneys bilan navbatma-navbat turadi. Yoshi Kembriydan toshkoʻmir
davrigacha.
Mezozoy va kaynazoy eralarining ketma-ket joylashishi uch vaqt
ichida oʻzgarishi boʻlishi mumkin.
Kembriyda Karpat daxasi plagioklaz muskovit-biotit, slaneslar,
kvarsitlar bilan boydir. Ularni avtaxtom deb ataladi.
Ular yashil slanes
grafitlardan iborat boʻlib, kvarslardan sirisit-xlorid slaneslardan, nordon
magmalardan, amfibiolitlar bilan uchrashishadi. Ular yuqori paleozoy
terrigen turlari bilan, konglomerat qatlamlari bilan,
yuqorida esa qizil
loydan, qumdan iborat.
Ukrain Karpatlarining asosiy elementlari bu qirgʻoqdagi chuqurliklar
boʻlib, ular 2 zonadan iborat, yuqori Karpat chuqurligidagi terrigen
quvvati 100 metrdan ortiq. Paleogen, neogen davrlari, tashqi Karpatdan
Rus platformasigacha va shimoliy zonaning Susbliskiy va Beregov
chuqurlikga
chegaralangan, quvvati 3 km.gacha. Shu tashqi zona
sharqdagi Karpatni markaz qismini tashkil qiladi va Rus platformasida
boshlanishida neogen davridan koʻtarila boshlanadi va quruqlik paydo
boʻlgan.
