Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti a. V. Mavlonov

3.11. Qatlam sharoitidagi gaz, kondensat va gidratlar 
 

---

 
60 
Tabiiy 
gazlar 
tg’yingan  ugaevodorodlardan,  (S
p
N
2p+2
) 
aksariyat metan (SN
4
) dan iborat bg’lib, uning miqdori 98% ga etadi. 
Metan bilan birga og’irroq uglevodorodlar va uglevodorod bg’lmagan 
gazlar  (azot,  vodorod,  karbonat  angidrit  SO
2
,  oltingugurt  vodorod 
N
2
S) hamda inert gazlardan geliy -Ne, argon -Ar lar uchrab turadi, 
Tabiiy gazlar quyidagi guruhlarga bg’linadi; 
1.  Faqat  gaz  konlaridan  olinadigan  va  tarkibida  og’ir 
uglevodorodlar bg’lmagan quruq gazlar. 
2. Yg’ldosh gazlar. Bunda quruq gazlar bilan birgalikda yog’li 
gazlar va gazsimon benzin aralash holda bg’ladi. 
3. Gidrat uyumlaridagi gazlar. 
Gazlarning  tarkibiy  qismi  va  ularning  xossalari  jadvalda 
berilgan. 
Aksariyat  konlardagi  gazlarning  tarkibi  butangacha  (S
4
N
10
), 
ba’zan  geksangacha  (S
b
N
14
)  keltiriladi  va  qolganlari  (S
5
  va  S
7
  dan 
yuqorilari)  kg’pincha  shartli  ravishda  qoldiq  komponent  tariqasida 
beriladi (1-jadval). 
Tarkibida  og’ir  uglevodorodlar  (propan  va  butan)  75  g/m
3
 
gacha  miqdorda  bg’lganda  ularni  shartli  ravishda  quruq  gazlar  deb 
yuritiladi.  YOg’li  gazlar  tarkibida  esa  ularning  miqdori  150  g/m
3
  va 
undan ortiq bo’ladi. 
 
SHartli  ravishda  quruq  gaz  hisoblangan  gazlar  tarkibidagi 
yuqori  uglevodorodlar  hozirgi  kundagi  texnika  darajasida  5  g/m
3 
gacha ajratib olinadi. 
 
Gaz  aralashmasi  massa  yoki  molyar  ko’rinishda  ifodalanadi. 
Gaz aralashmasini bilish uchun uning o’rtacha molekulyar massasini, 
kg/m
3
  da  o’lchanadigan  o’rtacha  zichligini  yoki  havoga  nisbatan 
o’rtacha zichligini bilish lozim bo’ladi. 
Tabiiy 
gazning 
molekulyar 
massasi 
M 
quyidagicha 
ifodalanadi: 


п
i
i
i
i
X
М
М
 
 
bu erda: M
i
 – komponentning molekulyar massasi; 
 X
i
  –  kompnentining  xajmi  (birning  b¢laklari  bilan 
ifodalanadi). 

---

 
61 
Real  gazlar  uchun  M=16+20  atrofida  b¢ladi.  Gazlarning 
zichligi 

g
 quyidagicha hisoblanadi. 
 

g
=M/V
m
=M/24,05, 
 
bu erda: M – standart sharoitdai 1 mol gazning hajmi. 
Gazlarning  zichligi  aksariyat 

g
=0,71-1,0  kg/m
3
  atrofida 
b¢ladi.  Aksariyat  gazlarning  zichligi  bosim  va  haroratga  bog’liqdir, 
shuning uchun undan foydalanishni qulaylashtirish maqsadida amalda 
gazning  havoga 

h
  nisbatan  zichligidan  foydalaniladi,  ya’ni 

g.x.
= 

g 
/

g
,  yoki  bu  standart  sharoitida  quyidagichadir: 

g.x.
= 

g
/1,293  (2-
jadval). 
Gaz  holati  tenlamasi  tabiiy  gazlarning  fizik  xossalarini 
aniqlashda ishlatiladi. Bu tenglama orqali gazlarning bosim, harorat va 
hajmlari orasidagi munosabatlar aniqlanadi.   

---

 
62 
1-jadval.